Περιθωριακά 4

Το εξώφυλλο του τεύχους #01, της «Σουρεαλιστικής Ομάδας Ιωαννίνων», Άνοιξη 2005

Penetralia: «Ένα ελληνικό σουρεαλιστικό περιοδικό»

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Την άνοιξη του 2005, η «Σουρεαλιστική Ομάδα Ιωαννίνων», κυκλοφόρησε ένα και μοναδικό τεύχος με τον τίτλο «Penetralia», σηματοδοτώντας την εκ νέου εμφάνιση/έλευση ενός κινήματος που μόνο ιστορικά δεν πρέπει να εκλαμβάνεται

Το ιστορικό της ομάδας

Διαβάζουμε στην εσωτερική σελίδα του εξώφυλλου για την κίνηση εκείνη κάποιων φοιτητών στις αρχές του νέου αιώνα και σ’ εκείνα τα «Γυάλινα Γιάννενα», που λέει κι ο Γκανάς, δηλώνοντας αυτό που όλοι οι συνειδητοποιημένοι φοιτητές, και όχι μόνο, πρέπει να προτάσσουν… πάντοτε: «Η σουρεαλιστική ομάδα στα Γιάννενα συστάθηκε τον Γενάρη του 2000. Αφορμή ήταν μια κοινή επιλογή ρήξης με ένα κλίμα ανέξοδης και καταναλωτικής ‘εναλλακτικότητας’ που ανθεί στους φοιτητικούς κύκλους. Αιτία όμως ήταν η συνειδητοποίηση πως στον κόσμο αυτό που κατακλύζεται από εμπορεύματα, η επιθυμία μας συντρίβεται καθημερινά. Η απόγνωση, η απογοήτευση και η αποξένωση, άξονες πάνω στους οποίους αναπαράγεται καθημερινά η πραγματικότητά μας, δεν μπορούν να καταπραϋνθούν από καμία μορφή τέχνης, αισθητικής ή λογοτεχνίας αφού εδώ και κοντά έναν αιώνα είναι γνωστό -από τότε δηλαδή που οι ντανταϊστές συναντιόνταν στο Cabaret Voltaire- ότι η τέχνη, η αισθητική, η λογοτεχνία δεν είναι παρά εξιδανικεύσεις του ίδιου αυτού κόσμου της καταπίεσης, φαντασμαγορίες της πολιτισμικής βιομηχανίας. Το μόνο που άξιζε τον κόπο λοιπόν για μας ήταν η συλλογική αναζήτηση της επιθυμίας: η έκφραση, η καταγραφή, η απεικόνισή της. Το διεθνές σουρεαλιστικό κίνημα αποτελεί ένα χώρο τέτοιας συλλογικής αναζήτησης και γι’ αυτό δεν αργήσαμε να συνδεθούμε μαζί του.

   Τον πρώτο καιρό επιλέξαμε συνειδητά να δώσουμε έμφαση στην εσωτερική λειτουργία της ομάδας και την εδραίωση ενός αισθήματος αμοιβαίας οικειότητας και συνενοχής, δεδομένου ότι θέλαμε να αποφύγουμε τον εφήμερο χαρακτήρα μιας φοιτητικής ‘συντροφιάς’ ή μιας φιλολογικής λυκοφιλίας. Ταυτόχρονα πειραματιστήκαμε επινοώντας σουρεαλιστικά παιχνίδια και δοκιμάζοντας παιχνίδια άλλων σουρεαλιστικών ομάδων. Δείγματα ενός από τα πρώτα παιχνίδια που επινοήσαμε δημοσιεύτηκαν, μεταφρασμένα στα αγγλικά, στο περιοδικό ‘Mandicore’ της σουρεαλιστικής ομάδας του Leeds. Το πρώτο άνοιγμα, όμως, έγινε όταν τον Δεκέμβρη του 2002 κυκλοφορήσαμε ένα παιχνίδι, το οποίο ονομάσαμε ‘Αλληγορίες Αντικειμενικού Υπερσυντέλικου’, μαζί με τέσσερα μικρά κείμενα. Στα τέλη του 2003 κάναμε μια παρέμβαση, μοιράζοντας μια προκήρυξη ενάντια σε μια έκθεση εθνικιστικού περιεχομένου που φιλοξενούνταν σε ένα καφέ των Ιωαννίνων. Ακολούθησε μια ανανέωση της ομάδας, η ανάπτυξη σχέσεων με φίλους/φίλες που ενδιαφέρονται για τον σουρεαλισμό, η συγγραφή της διακήρυξής μας, μετά από εκτενείς συζητήσεις, και η απόφαση της έκδοσης αυτού του περιοδικού».

   Κάπως έτσι, εάν όχι ακριβώς έτσι ξεκινούν, ζυμώνονται και εγκαθιδρύονται οι συλλογικότητες κι όχι με τους γνωστούς -καπελωμένους, λογοκριμένους, επιχορηγούμενους- και μη εξαιρετέους τρόπους που κυριαρχούν στο νησί. 

Η ονοματοθεσία του περιοδικού

Το περιοδικό «βαπτίστηκε» από τον υπερρεαλιστή ποιητή, δοκιμιογράφο και μεταφραστή, Σωτήρη Λιόντο, ιδρυτικό μέλος της Υπερρεαλιστικής Ομάδας Αθηνών. Στις σελίδες του δίνεται μία τεκμηριωμένη πραγματεία/θεώρηση των συνδηλώσεων της λέξης «penetralia». Και σημειώνει ο Βαγγέλης Κούταλης, που υπογράφει και το κείμενο που αναφέρεται στη λέξη: «Σε αυτά τα άδυτα, σε αυτές τις εσοχές του μυστηρίου εισερχόμαστε χωρίς βεβαιότητες, χωρίς επιταγές, χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς καν μια σκοπιμότητα πέρα απ’ αυτήν της προσπέλασης στο βάθος της πραγματικότητάς μας. Η είσοδός μας είναι μια παρείσδυση, ένα φευγαλέο πέταγμα, μια διάρρηξη της αρχής της ταυτότητας, μια σχάση που μας αφήνει εκτεθειμένους στην ομιλία του Άλλου: στην αυτοπαραγωγή του ασυνείδητου.».

Αποσπάσματα από τη διακήρυξη της ομάδας

Την πυκνογραμμένη διακήρυξη της ομάδας (Γιάννενα, Ιούνης 2004) υπογράφουν οι: Άγγελος Βασιλείου, Γιάννης Γκολφινόπουλος, Μανώλης Δάσκαλος, Βαγγέλης Κούταλης, Κλεονίκη Κτιστάκη, Λευκή Μοσσού, Γαληνή Νόττι, Μαριάννα Ξανθοπούλου, Λύντια Παπαζήση, Νίκος Πεγιούδης, Μάκης Περδικομάτης και Φώτος Χαΐλης. Κάποιοι από αυτούς προσχώρησαν, λίγο μετά, στην Υπερρεαλιστική Ομάδα Αθηνών. Κι αν η Σουρεαλιστική Ομάδα Ιωαννίνων δεν υπάρχει πια, οι θέσεις και τα γραπτά της παραμένουν ξάστερα διατυπωμένα προς ανάγνωση, εάν όχι και συμμόρφωση, μέσα στο «Penetralia» από κάθε άδολο ενδιαφερόμενο.

   «Ποιο είναι όμως το νόημα του σουρεαλισμού στην ανάσα του δρόμου, και μάλιστα από την οπτική γωνία των οδοφραγμάτων; Παρά τους πολλούς κατά καιρούς επίδοξους θανατοκράχτες του, ο σουρεαλισμός, ως ένα παγκόσμιο κίνημα για την επαναστατικοποίηση της συνείδησης, πέρασε από τις συμπληγάδες του χρόνου. Οι σουρεαλιστικές ομάδες διατήρησαν την ανεξαρτησία τους, τόσο από τους κυρίαρχους θεσμούς, μέσα απ’ τους οποίους περνά η ιδεολογική παραγωγή, όσο και από τις πολιτικές γραφειοκρατίες που επέβαλαν ένα μονοπώλιο γνώσης στα ιστορικά επαναστατικά κινήματα. Η συλλογική σουρεαλιστική δραστηριότητα δεν μετατράπηκε σε καλλιτεχνική, ούτε ξέπεσε ποτέ σε απολογητική. Αυτή η ανεξαρτησία του σουρεαλισμού, η διατήρηση της επαναστατικής του πνοής, διασφαλίστηκε μέσα από μια σειρά κρίσεων, εσωτερικών αντιπαραθέσεων και αδιάλλακτων αγώνων ενάντια σε κάθε προσπάθεια αφομοίωσης.».

   «Ο σουρεαλισμός, λοιπόν, είναι πάνω απ’ όλα μια πολεμική επιλογή, μια επιλογή εξέγερσης και καταστροφής των αξιών του αστικού πολιτισμού. Πάλλεται από μίσος και απέχθεια γι’ αυτόν τον διαχωρισμένο κόσμο. Με τα δικά του μέσα, ανοίγοντας τα δικά του μονοπάτια προς την ελευθερία, τροφοδοτεί εστίες ανατροπής, συμβάλλει στην προετοιμασία της επανάστασης και βρίσκεται εκεί όταν αυτή ξεσπά. Μέσα στην άβυσσο της καταπίεσης, συναντά τη φωνή κάθε εξεγερμένου. Μολονότι δεν μπορεί να υπαχθεί σε κανένα πολιτικό σχέδιο, αλλά ούτε και δρα στην κεντρική πολιτική σκηνή, διατηρεί μια ανεξάλειπτη πολιτική διάσταση. Στη βάση αυτή εξηγείται και η εκλεκτική συγγένεια του σουρεαλισμού με την ντανταϊστική παραφορά και την κριτική των καταστασιακών στην κοινωνία του θεάματος. Στο βαθμό που προτάσσει την καταστροφή της τέχνης, την απογύμνωση των αντικειμένων από τον εμπορευματικό τους χαρακτήρα και συνολικά την ανατροπή αυτής της κοινωνίας, ο σουρεαλισμός δεν μπορεί παρά να εγκολπώνει το νταντά ως ένα μόνιμο και ευεργετικό παράσιτο στα έντερά του και την καταστασιακή κριτική ως μια μόνιμη απόχρωση στα τοπία που εξερευνά.».

   «Τις νύχτες που θα εκτρέπεται η τροχιά των πλανητών, θα έχει σίγουρα κραυγές να ορίζουν το καθημερινό, όχι σαν κάτι ανούσιο μα σαν κάτι που εμείς ούτε αγαπάμε, ούτε μισούμε, όμως θέλουμε να γίνεται τραγούδι που θα πετά από στέγη σε στέγη και θα σηκώνει τους νεκρούς από τους τάφους τους.».   

Η μορφολογία του φόβου

Ανάμεσα στα άκρως ενδιαφέροντα πρωτότυπα σουρεαλιστικά θέματα του περιοδικού, ξεχωρίζει ένα αυτόφωτο κείμενο του τεράστιου Τσέχου υπερρεαλιστή καλλιτέχνη Jan Svankmajer, γραμμένο το 1980, μεταφρασμένο αριστοτεχνικά από τον Σωτήρη Λιόντο. Στο «Η μορφολογία του φόβου», λοιπόν, ο Svankmajer, μέσα από τις πέντε αισθήσεις (όπως χωρίζει και το κείμενό του), «Όραση», «Ακοή», «Όσφρηση», «Γεύση» και «Αφή», καταβυθίζεται στα άδυτα της παιδικής του, και όχι μόνο, ηλικίας ανασύροντας όλες εκείνες τις μνήμες που κουβαλάμε μέσω των αισθήσεων όλοι μας και χαρτογραφεί το αίσθημα του φόβου με απαράμιλλες υπερπραγματικές φράσεις-εικόνες.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 14 Φεβρουαρίου 2016, σελ. 5.