Περιθωριακά 9

«Above the dreamless dead: World War I in poetry and comics» (First Second editions, New York, 2014)

Above the dreamless dead: «Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στην ποίηση και στα κόμικς»

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Το 2014 ήταν η χρονιά που συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την έναρξη του Μεγάλου Πολέμου ή Πολέμου των Χαρακωμάτων, και σύσσωμη η Ευρώπη με πλήθος δράσεων θυμήθηκε το δυσάρεστο γεγονός

Αφορμή και αιτία για το κείμενο των «Περιθωριακών» αυτής της Κυριακής, στάθηκε ο καλός φίλος Παναγιώτης Νικόλα. Τον γνώρισα πριν μία δεκαετία στο περίφημο και πασίγνωστο, τουλάχιστον στη Λευκωσία, «Plato’s Bar» του έτερου καλού φίλου Λεωνίδα Λεβέντη. Εκεί, ο Παναγιώτης Νικόλα, εργάζεται μέχρι και σήμερα ως μπάρμαν και οι κουβέντες που έχουμε ανταλλάξει μέσα σε μια δεκαετία, ίσως και περισσότερο, επιβεβαιώνουν το γεγονός της ευρυμάθειας των ανθρώπων που η τριβή τους με τον κόσμο, λόγω επαγγέλματος, τους ανάγει σε εξαίρετους εγκυκλοπαιδιστές.

   Έχουμε μοιραστεί πληροφορίες-γνώσεις για την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη μουσική, το ποδόσφαιρο, την πολιτική, την ιστορία, φυσικά τη φιλοσοφία του αλκοόλ και για τα κόμικς και γενικότερα για την τέχνη της εικονογράφησης. Στο τελευταίο αυτό θέμα, ο Παναγιώτης Νικόλα, είναι όπως θα λέγαμε με σεβασμό και απερίφραστα… «καθηγητής»!

   Έτσι, το 2014, όταν του ζήτησα να μου φέρει ένα βιβλίο κόμικς της επιλογής του από κάποιο βιβλιοπωλείο του Λονδίνου όπου είχε ταξιδέψει για ένα μουσικό φεστιβάλ, επέστρεψε με ένα υπέροχο βιβλίο, σε hardback edition, που αφορούσε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στους ποιητές, κυρίως Βρετανούς, που συμμετείχαν σε αυτόν και στην ερμηνεία-απόδοση των «πολεμικών» ποιημάτων τους από διάσημους σύγχρονους εικονογράφους ή καρτουνίστες.      

Οι ποιητές-στρατιώτες

Με την κήρυξη του Μεγάλου Πολέμου, το 1914, οι Βρετανοί σχημάτισαν το ηρωικό τάγμα «The artist’s rifle». Εκεί κατατάσσονταν οι νέοι καλλιτέχνες, κυρίως ποιητές, ανεξαιρέτως κοινωνικού υπόβαθρου, παιδείας και οικονομικού στάτους.

   Βρισκόμαστε στην περίοδο της μετάβασης από την ύστερη Βικτωριανή εποχή της ευμάρειας και της σταθερότητας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (να είναι καλά το «πλιάτσικο» από τις αποικίες) στις πολιτικές αναταράξεις και ανακατατάξεις καθώς ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε τον κόσμο διεκδικώντας, φευ, εκατομμύρια ζωές νέων ανθρώπων. Έτσι και η μετάβαση στην ποίηση: από τη φυσιολατρική παράδοση του Thomas Hardy και του Edward Thomas στο δηκτικό ρεαλισμό όπως αυτός εκφράστηκε από τους «Ποιητές των Χαρακωμάτων», Rupert Brooke, Wilfred Owen και Siegfried Sassoon για να αναφερθούμε στους κυριότερους.

   Ο Rupert Brooke πέθανε από σηψαιμία εν πλω προς Καλλίπολη και θάφτηκε στη Σκύρο (1915), ο Wilfred Owen σκοτώθηκε εν δράση στο κανάλι του Sambre-Oise μία εβδομάδα πριν την ανακωχή (1918), ο Edward Thomas στην πρώτη μάχη του Arras από θραύσμα οβίδας (1917) και ο Siegfried Sassoon, αν και επέζησε της μεγάλης αυτής σφαγής υπηρετώντας ως λοχαγός στη Γαλλία, την Ιρλανδία και την Παλαιστίνη, με την επιστροφή του στην πατρίδα νοσηλεύτηκε για αρκετό καιρό σε ψυχιατρική κλινική προσπαθώντας να επουλώσει τα τραύματα του πολέμου και των καταστάσεων που βίωσε στην πρώτη γραμμή.   

Το Δυτικό Μέτωπο

Η κατακόμβη του Μεγάλου Πολέμου, το Δυτικό Μέτωπο, εκτεινόταν μέσα από σχεδόν «αμετακίνητα» χαρακώματα κοντά στα 500 μίλια από το Βέλγιο έως τη βόρεια Γαλλία. Από το φθινόπωρο του 1914 έως την άνοιξη του 1918, εκατομμύρια ψυχές και των δύο αντιμαχόμενων δυνάμεων χάθηκαν από τις ριπές των πολυβόλων, απ’ τις οβίδες των κανονιών και από τα χημικά αέρια που πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν σε πόλεμο, δημιουργώντας ανήκεστες βλάβες και σε όσους επέζησαν.

   Μέσα σ’ αυτά τα χαρακώματα του θανάτου οι ποιητές-συγγραφείς έγραφαν, πολεμούσαν, εμψύχωναν καταγράφοντας δια ζώσης την καθημερινότητα των πένθιμων έως φρικιαστικών συμβάντων. Είναι να μη σου τύχει να απλωθεί στον αέρα η μυρωδιά της καμένης ανθρώπινης σάρκας, είναι να μη σου τύχει να κυκλοφορείς ανάμεσα σε πτώματα που σήπονται μια και δεν έχεις τη δυνατότητα να τα θάψεις ούτε ασβέστη να τα ραντίσεις για ν’ αποφύγεις τις θανατηφόρες ασθένειες που προκαλεί η σαπίλα.   

Η τέχνη της εικονογράφησης

Στην εποχή της εικόνας και της αμνησίας τού τι έχει προηγηθεί στην ιστορία της ανθρωπότητας, η τέχνη της εικονογράφησης αποτελεί την ιδανικότερη οδό μετάδοσης πληροφοριών και μηνυμάτων τόσο του παρελθόντος και του παρόντος όσο και του μέλλοντος. Δυστυχώς οι άνθρωποι έχουν αποκοπεί από την ανάγνωση-διάβασμα καλλιεργώντας μία προφορικότητα που συνήθως βρίθει ημιμάθειας και παρερμήνευσης των γεγονότων.

   Από το εικονογραφημένο μυθιστόρημα, που πρώτοι οι Αμερικανοί καλλιέργησαν συνειδητά ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα, έως τα κόμικς, έτσι όπως ο πολύς κόσμος έχει συνηθίσει να αντιλαμβάνεται, συγγραφείς και εικονογράφοι-κομίστες έχουν καταφέρει να διατηρήσουν και περάσουν μέσα από τις ιστορίες τους, μεταφέροντας στη μάζα ό,τι δεν πρέπει να ξεχαστεί, με τον πιο απλό και δυνατό τρόπο: αυτό της πάλλουσας εικονογράφησης και του ελάχιστου των λέξεων. 

Η έκδοση

Το «Above the dreamless dead: World War I in poetry and comics» (First Second editions, New York, 2014), αποτελεί αναμφισβήτητα βιβλίο αναφοράς. Ο επιμελητής του τόμου, Chris Duffy, ένας από τους πλέον γνωστούς συντάκτες-συγγραφείς των New York Times, τόλμησε να «παντρέψει» την ποίηση με τα κόμικς προσφέροντας στους αναγνώστες ένα κινούμενο και διαφωτιστικό αφιέρωμα γι’ αυτούς που πολέμησαν και σκοτώθηκαν ή πέθαναν από τις αρρώστιες και τις κακουχίες κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου. Περιλαμβάνει 24 εικονογράφους-καρτουνίστες που ερμηνεύουν μέσα από την τέχνη τους τα ποιήματα-κείμενα 13 ποιητών-συγγραφέων του Πολέμου των Χαρακωμάτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους καρτουνίστες George Pratt, Isabel Greenberg, Simon Gane, Phil Winslade, Hannah Berry, Sammy Harkham και Peter Kuper, ενώ από τους ποιητές-συγγραφείς (εκτός των πέντε προαναφερθέντων παραπάνω) οι υπόλοιποι οκτώ είναι οι: Wilfrid Wilson Gibson, Robert Graves, Rudyard Kipling, Francis Edward Ledwidge, Patrick MacGill, Isaac Rosenberg, Osbert Sitwell και Charles Sorley.   

At last, with sweat of horror in his hair,

He climbed through darkness to the twilight air,

Unloading hell behind him step by step.

Siegfried Loraine Sassoon [1886-1967], «The Rear-guard», Hindenburg Line, April 1917

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 20 Δεκεμβρίου 2015, σελ. 5.