Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 16

Yves Bonnefoy

(1923-2016)

Υβ Μπονφουά

«Είμαι χτισμένος μέσα στο παράδοξο»

[Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Πλήρης ημερών, στα 93 του χρόνια, την Παρασκευή 1^η Ιουλίου 2016, έφυγε προς τ’ άστρα ένας εκ των κορυφαίων δημιουργών της γαλλικής και παγκόσμιας ποίησης

Ομολογώ πως τον Υβ Μπονφουά τον είχα καταχωνιάσει χρόνια στο υπόγειο του νου μου, μ’ εκείνα τ’ αναγνώσματα που το ασυνείδητο ή το υποσυνείδητο (αυτά τα ψυχαναλυτικά-φροϋδικά δεν τα συμμερίστηκα ποτέ… έως πλέον τα έχω αναγάγει στη σφαίρα του τσαρλατανισμού), μ’ εκείνα τ’ αναγνώσματα, το λοιπόν… (αλλάζω πλεύση, τώρα), που ένας πιστός μελετητής της ποίησης αίφνης γνωρίζει πώς μαγικά ν’ ανασύρει.

   Η είδηση της ολοκληρώσεως του περάσματός του από τη Γης, σήμανε την επιτακτική κι εκ νέου αναδίφηση στην περίπτωσή του. Είναι μέρες τώρα που κυκλοφορώ, στο καμίνι που λέγεται κέντρο και παλιά πόλη Χώρας Νήσου, με την «Τάφρο» του και την «Τάφρο» μας… σφηνωμένη στις αισθήσεις μου.    

Κάποια βιογραφικά

Γεννήθηκε στην Τουρ στις 24 Ιουνίου του 1923. Σπούδασε μαθηματικά και φιλοσοφία στη γενέτειρά του, στο Πουατιέ και στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα εγκαθίσταται το 1943 και ζει εκεί έως τον θάνατό του, 1^η Ιουλίου 2016. Κριτικός τέχνης, ειδικευμένος στις ρωμαϊκές τοιχογραφίες, μεταφραστής έργων του Σαίξπηρ, μελετητής του Ρεμπώ, μεταφραστής, επίσης, και φίλος του Γιώργου Σεφέρη αναπτύσσει σ’ ένα δύσκολο στην προσέγγιση ποιητικό έργο, το στοχασμό ενός μεταφυσικού φιλοσόφου πάνω στα θέματα της αδράνειας της ύλης και των δυνατοτήτων της γλώσσας.

   Αναγνωρίζοντας τη ζωοποιό δύναμη του λόγου πάνω στα πράγματα, εμπιστεύεται σ’ αυτόν την ελπίδα του για μια επάνοδο στην αθωότητα του κόσμου έτσι όπως αναδημιουργείται από την ποίηση. Η σκέψη του, επηρεασμένη από τη γερμανική φιλοσοφία (Χέγκελ, Χάιντεγκερ), μεταφέρει μια αγωνία της ίδιας τραγικής φύσης με εκείνη του Πιερ Ζαν Ζουβ σε μια γλώσσα απέριττη, αλλά πλούσια σε υπαινιγμούς, που περισσότερο υποβάλλει παρά εκφράζει.     

«Πέρασμα και ακινησία της Ροής»

Το 1953, από τις περίφημες εκδόσεις «Mercure de France», κυκλοφορεί η πρώτη του ποιητική συλλογή, «Du movement et de l’ immobilité de Douve». Έχουν προηγηθεί κάποια δημοσιευμένα ποιήματα στο υπερρεαλιστικό περιοδικό «Η επανάσταση της νύχτας» (1946), έχει συναναστραφεί με τους υπερρεαλιστές της ομάδας «Κόμπρα» (Κριστιάν Ντοτρεμόν, Βικτόρ Μπρωνέ, Ζιλμπέρ Λελύ, Ραούλ Ουμπάκ, Αντρέ Μπρετόν), ενώ το 1947 έρχεται σε ρήξη με τον Μπρετόν και την ομάδα του, μια και δεν συμμερίζεται το ενδιαφέρον τους για τη μαγεία και τον αποκρυφισμό.

   Μεταφρασμένη αριστοτεχνικά, η συλλογή αυτή, από τον Έλληνα γαλλόφωνο συγγραφέα, δοκιμιογράφο, ποιητή και πολλά άλλα, Δημήτρη Τσακανίκα Άναλι (1938-2012), κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ύψιλον το 1981. Γράφει ο Άναλις στα «Μεταλεγόμενα» του βιβλίου: «Ο τίτλος του βιβλίου αυτού, δοσμένος ελληνικά, φανερώνει κάπως και τον τρόπο με τον οποίο εργάστηκα, γλωσσικά, το σύνολο των στίχων. Μεταφρασμένος λέξη με λέξη, είναι: ‘Περί της κινήσεως και της ακινησίας της τάφρου’. Ο δικός μου, αντιγραμμένος: ‘Πέρασμα και ακινησία της Ροής’. Η ιδέα να βάλω τάφρος αντί για ροή με κυνήγησε αρκετά. Το ποίημα μιλάει για θάνατο -και ζωή- και το τάφρος είναι πολύ κοντά στο ‘τάφος’. Εξάλλου η τάφρος και ο τάφος είναι χαντάκια μέσα στο χώμα, αλλά η τάφρος στον Υβ Μπονφουά περιέχει ένα νερό θανατερό και ζωντανό συνάμα, σε κίνηση. Το στοιχείο του Χρόνου δένει αυτήν τη φαινομενική αντίφαση. Γι’ αυτό και η ‘ροή’ μου φάνηκε πως ταίριαζε πιο σωστά. Η τάφρος, εδώ, είναι δοσμένη με απόηχο την προσωκρατική έννοια της Ροής που είναι και δεν είναι κίνηση, που είναι ζωή και θάνατος μαζί. Επίσης η τάφρος και το ποταμοπήγαδο είναι δυτικοευρωπαϊκό τοπίο όπως, ας πούμε, το λευκό ξωκλήσι της ακρογιαλιάς ελληνικό. Έτσι, αρχίζοντας από τον τίτλο, προσπάθησα να δώσω στα ελληνικά τις έννοιες, τις εικόνες και το υφάδι της συνοχής με έναν τρόπο που θεώρησα όσο γίνεται πιο κοντινό σ’ αυτό που λέμε ‘το πνεύμα του ποιητή’».

   Η συλλογή αρχινά με motto του Χέγκελ: «Αλλά η ζωή του πνεύματος/δεν τρομάζει μπροστά στο θάνατο/και δεν είναι αυτή που διατηρείται αγνή/Είναι η ζωή που τον αντέχει/και που διατηρείται μέσα του.». Εξελίσσεται σε πέντε μέρη: «Επί σκηνής», «Τελευταίες κινήσεις», «Έλεγε η ροή», «Πορτοκαλεώνας» και «Τόπος ο αληθινός». Ποίηση -υπέροχα- μυστική, εναρμονίζει την κρυφή λειτουργική ουσία των πραγμάτων με την εξωτερική τους αισθητική, ενώ το υλικό που δένει τον εξωτερικό και τον εσωτερικό κόσμο του είναι αυτή η ίδια η ποίηση. Φυσικά, ο Ηράκλειτος δεσπόζει, όπως και η επαφή με τον Υπερρεαλισμό. Μυστική ποίηση, αλλά όχι μυστικιστική, ούτε σκοτεινή. Ο παραλογικός διάλογος των ετεροκλήτων της υπερρεαλιστικής ποίησης έχει αντικατασταθεί με την κλασική έννοια της εκτέλεσης. Η κλασική εκτέλεση δεν είναι βέβαια μια κρύα αρμονική (συχνά στείρα) και γεωμετρική έκφραση της λογικής, που σηκώνει μόνο φιλολογικές εξηγήσεις. Περιέχει και το «γίγνεσθαι» του μυστικού.

   Ας ακούσουμε, πάλι, τον Άναλι ο οποίος υπήρξε και φίλος του ποιητή: «Υπάρχει ένα μυστικό ύφασμα στην ποίηση του Μπονφουά, ένα κρυφό τραγούδι που ενώνει ανάμεσα απ’ τις λέξεις μια φωνή που περνάει στην πέρα χώρα. Φωνή αργή και διαυγής που λύνει τη φύση της Φύσης, την ουσία της πέρα απ’ την ομορφιά της. Μακριά απ’ τα πάθη και τις τεχνοτροπίες αλλά και στο κέντρο του πάθους· σε μια χώρα όπου τα υλικά και η δόμηση ανήκουν στην καθημερινή ζωή και στην αιωνιότητα, όπου τα χτίσματα, τα αισθήματα και το ερωτηματικό γίνονται τα συστατικά όχι της αλήθειας, αλλά μιας αληθινής ζωής. Η δυσκολία της απλότητας είναι στην άρνηση της εποχής σαν τρόπο ζωής».

Ελληνική βιβλιογραφία

1. Υβ Μπονφουά, «Πέρασμα και ακινησία της Ροής», μτφρ. Δημήτρης Τ. Άναλις, επιμέλεια σειράς Δημήτρης Καλοκύρης, εκδ. Ύψιλον/βιβλία-Υψικάμινος, Αθήνα, 1981

2. Υβ Μπονφουά, «Οι τάφοι της Ραβέννας», μτφρ. Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1981

3. Υβ Μπονφουά, «Χτες βασίλευε η ερημιά. Αντι-Πλάτων. Αφοσίωση», μτφρ. Δημήτρης Τ. Άναλις, επιμέλεια σειράς Δημήτρης Καλοκύρης, εκδ. Ύψιλον/βιβλία-Υψικάμινος, Αθήνα, 1984

4. Υβ Μπονφουά, «Ποιήματα», μτφρ. Μηνάς Δημάκης & Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 1985

5. Υβ Μπονφουά, «Ρεμπώ», μτφρ. Κώστας Αντύπας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1987

6. Υβ Μπονφουά, «Η παρουσία και η εικόνα & άλλα δοκίμια για την ποίηση», μτφρ. Θανάσης Χατζόπουλος, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2005

7. Υβ Μπονφουά, «Ποιήματα», μτφρ. Μάρκος Καλεώδης, εκδ. Περισπωμένη, Αθήνα, 2014

8. Υβ Μπονφουά, «Η αποθέωση του πραγματικού», μτφρ. Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2014

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 17 Ιουλίου 2016, σελ. 4.