Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 12

Ο «άπληστος για δολάρια», Salvador Dali (1904-1989)

Salvador Dali: Ένας εκκεντρικός μύθος

[Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου}

Μια ματιά στην πολυτάραχη πορεία του διάσημου Καταλανού, ανιχνεύοντας αθέατες (αν μπορεί να πει κανείς κάτι τέτοιο για τον καλλιτέχνη της απόλυτης έκθεσης και αυτοδιαφήμισης) πτυχές της

Από την αρχή της σταδιοδρομίας του, ο Salvador Dali (1904-1989) είχε συναίσθηση του καλλιτεχνικού πεπρωμένου του και υπήρξε ασυγκράτητα, σχεδόν ξεδιάντροπα μεγαλομανής. Ήταν, ωστόσο, δικαιολογημένος να προτρέχει. Προτού συνδεθεί με το κίνημα του Υπερρεαλισμού το 1929, ζωγράφιζε με μεγάλη ακρίβεια και επιδεξιότητα, χρησιμοποιώντας ως κεντρικό εικαστικό θέμα τη γόνιμη φαντασία του. Μόλις 21 ετών είχε ήδη αποκτήσει τέλεια γνώση του σχεδίου και της προοπτικής βράχυνσης, ενώ είχε επίσης κατανοήσει πλήρως τη λειτουργία των χρωμάτων και της σύνθεσης. Το έργο του πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μαρτυρά την αδιάλειπτη εξέλιξη όλων εκείνων των δεξιοτήτων, που αποτέλεσαν το στίγμα του Dali. Δηλαδή, την απουσία και του παραμικρού ίχνους πινελιάς από τους υπερβολικά λεπτομερείς πίνακές του.

   Παρά τα σημαντικά κατορθώματα του Dali στη ζωγραφική, αλλά και στην προώθηση των αισθητικών στόχων του κινήματος του Υπερρεαλισμού, μέσω των «παρανοϊκών-κριτικών» έργων του, ο ιδρυτής του κινήματος, André Breton (1896-1966) διέγραψε τον Dali από το κίνημα στο Παρίσι, επειδή δεν συμμορφωνόταν με τους πολιτικούς στόχους των υπερρεαλιστών. Επιπλέον, ο Breton ένιωθε πώς η φήμη του Dali τον επισκίαζε ως αρχηγό του κινήματος. Γι’ αυτό και αργότερα, για να περιγράψει τον Salvador Dali και συγκεκριμένα τη μεγαλομανία, την απληστία και την ιδιοτέλεια που τον διέκριναν, επινόησε το «Avida Dollars» (αναγραμματισμός του ονόματός του, που σημαίνει «Άπληστος για δολάρια»). Η αναχώρηση του Dali και της ακόμα πιο άπληστης συζύγου του, Gala, για τις Η.Π.Α. το 1940, αποτελεί ένα είδος δικαίωσης του Breton, καθώς ο Dali εκδίδει εκεί το βιβλίο «Διακήρυξη υπέρ της ανεξαρτησίας της φαντασίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην ίδια του την τρέλα», όπου διακηρύσσει ότι «η διαφορά μεταξύ εμού και ενός τρελού είναι ότι εγώ δεν είμαι τρελός». Στο διάστημα της παραμονής του στις Η.Π.Α. εκμεταλλεύτηκε την ιδιόμορφη εικόνα του «κακού παιδιού» της ζωγραφικής, για να ξεπουλήσει το ταλέντο του στις διαφημιστικές εταιρείες και το Χόλιγουντ.

Gala & Salvador Dali

Το καλοκαίρι του 1929 ο René Magritte (1898-1967), ο Paul Eluard (1895-1952) και οι σύζυγοί τους μαζί με μια ομάδα καλλιτεχνών επισκέφτηκαν τον Dali στο Καδακές. Εκείνη τη χρονιά η φήμη και η αναγνωρισιμότητα του Dali είχαν μεγαλώσει, γιατί στο Παρίσι προβλήθηκε η ταινία «Ένας ανδαλουσιανός σκύλος», η υπερρεαλιστική ταινία, που δημιούργησε σε συνεργασία με τον Luis Buñuel (1900-1983). Μόλις ο Dali αντίκρισε τη σύζυγο του Eluard, τη Ρωσίδα μετανάστρια Gala (1894-1982), που το πραγματικό της όνομα ήταν Elena Ivanovna Diakonova, την ερωτεύτηκε παράφορα. Το πάθος του έρωτα αυτού έμελλε να κρατήσει μια ζωή. Ο γάμος της Gala με τον Eluard ήταν υπό διάλυση και όταν εκείνος έφυγε από το Καδακές στο τέλος της καλοκαιρινής αυτής επίσκεψης, εκείνη έμεινε με τον Dali.

   Θα ήταν δύσκολο να περιγράψει κανείς, χωρίς να υπερβάλλει, την επίδραση που ασκούσε η Gala στον Dali σε όλη τη διάρκεια της κοινής ζωής τους. Η Gala ήταν συγχρόνως ερωμένη, μούσα, σύμβουλος και μάνατζερ του Dali. Ειδικότερα αυτή η τελευταία της ιδιότητα αποτελούσε κόκκινο πανί για τον υπόλοιπο κόσμο της τέχνης. Η είσοδος της Gala στον κόσμο του ζωγράφου ήταν η αποκάλυψη που ο Dali περίμενε τόσο πολύ. Ενσάρκωνε ίσως τη γυναίκα των παιδικών του ονείρων, που της είχε δώσει το μυστικιστικό όνομα Γκαλούσκα και που αργότερα απεικόνισε στις μορφές κοριτσιών και νέων γυναικών. Την αναγνώρισε με απόλυτη βεβαιότητα γιατί η ανατομία της ανταποκρινόταν απόλυτα σε αυτή των περισσότερων γυναικείων μορφών που είχε απεικονίσει μέχρι τότε στους πίνακες και τα σχέδιά του.

   Το 1934 επισκέφτηκε μαζί με την Gala για πρώτη φορά τις Η.Π.Α.. Η υποδοχή που τους έγινε ήταν περισσότερο από θερμή. Τα μέσα ενημέρωσης τους λάτρευαν και η αμερικανική υψηλή κοινωνία τους έδωσε την προσοχή που δεν τους είχε δώσει ποτέ η Ευρώπη. Ο Dali και η Gala επέστρεψαν για λίγο στην Ευρώπη, αλλά το 1940 μετακόμισαν στις Η.Π.Α., όπου και εγκαταστάθηκαν για τα επόμενα εννέα χρόνια. Στο διάστημα αυτό το δημοφιλές ζευγάρι ασχολήθηκε με το λανσάρισμα της επωνυμίας «Dali».

   Η δίψα τους για χρήμα ήταν ακόρεστη, και προκειμένου να την ικανοποιήσουν ο Dali ήταν έτοιμος να ενστερνιστεί τον κόσμο της διαφήμισης με όλη την ενεργητικότητα και τον ενθουσιασμό που τον διέκρινε. Παρόλα αυτά, δημιουργούσε ακόμη «σοβαρή τέχνη», αλλά είχε στραφεί από τον υπερρεαλισμό σ’ ένα πιο μετρημένο ύφος, με επιρροές αφενός από τους μεγάλους της Αναγέννησης και αφετέρου από τις σύγχρονες εξελίξεις στον τομέα της ατομικής και πυρηνικής φυσικής. Ο Dali και η Gala επέστρεψαν το 1949 στην Ευρώπη, όντας πλέον διεθνείς προσωπικότητες. Στα επόμενα 30 χρόνια ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο, συναναστρεφόμενοι παγκόσμιους ηγέτες, αστέρες του σινεμά, μουσικούς και ακόμη τον ίδιο τον Πάπα. Η Gala πέθανε το 1982 και ο Dali ζωγράφισε τον τελευταίο του πίνακα «Η ουρά του χελιδονιού», την επόμενη χρονιά. Συντετριμμένος από τον θάνατό της, ο Salvador Dali πεθαίνει στις 23 Ιανουαρίου 1989, έπειτα από μακρόχρονη και επίπονη περίοδο παρακμής.  

Salvador Dali & Πολιτική

Ο Dali έχει συχνά χαρακτηριστεί ως υποστηρικτής του φασιστικού καθεστώτος του Francisco Franco (1892-1975) στην Ισπανία. Οι πολιτικές του απόψεις ήταν άλλωστε και η αιτία της διαμάχης του με πολλά από τα μέλη του Υπερρεαλιστικού Κινήματος. Στα νεανικά του χρόνια, ο Dali είναι γνωστό πως συνδέθηκε πιο στενά με το χώρο του αναρχισμού και του κομμουνισμού. Ωστόσο, η έντονη και εκκεντρική προσωπικότητά του ήταν αδύνατον να περιχαρακωθεί στο στενό πλαίσιο ενός οργανωμένου πολιτικού χώρου. Στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου αρνήθηκε να κάνει αντίσταση ή να επιλέξει στρατόπεδο. Συνδέθηκε, όμως, περισσότερο με το καθεστώς του Franco, ιδιαίτερα κατά την επιστροφή του από τις Η.Π.Α. στην Ισπανία μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

   Ορισμένες δημόσιες τοποθετήσεις του καλλιτέχνη παρείχαν στήριξη στο φασιστικό καθεστώς, ενώ παράλληλα αναφέρονταν με θετικό τρόπο στο πρόσωπο του Franco. Ο ίδιος ο Dali ζωγράφισε και ένα πορτρέτο της κόρης του Ισπανού δικτάτορα. Από την άλλη πλευρά οι εκκεντρικότητες του Dali, που αποτυπώνονταν τις περισσότερες φορές δημόσια, ήταν ανεκτές από το καθεστώς καθώς ελάχιστοι καλλιτέχνες και ειδικότερα της αξίας του Dali δέχονταν να ζήσουν εκείνη την εποχή στην Ισπανία. Μοναδικό δείγμα «απειθαρχίας» του Dali αποτελεί η στήριξη στον Federico García Lorca (1898-1936), του οποίου τα έργα ήταν απαγορευμένα. Παρόλα αυτά, η πολυσχιδής και ιδιόρρυθμη προσωπικότητα του Dali θα ήταν πολύ δύσκολο να ταυτιστεί με μία συγκεκριμένη πολιτική σκέψη. Εξάλλου, ο Dali χρησιμοποιούσε το στοιχείο της πρόκλησης και του σκανδάλου σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Τόσο δημόσια όσο και μέσα από το έργο του, με σκοπό την αυτοπροβολή του και μόνο, φανερώνοντας έτσι την έκδηλη κοινωνική του απάθεια.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 21 Ιουνίου 2015, σελ. 4.