Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 13

Ο ποιητής Μιγκέλ Ερνάντεθ (1910-1942)

Miguel Hernández

«Ένας βοσκός επαναστάτης-ποιητής»

[Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Κορυδαλλέ του σπιτιού μου/γέλα πολύ./Στα μάτια σου το γέλιο είναι/το φως του κόσμου./Γέλα τόσο,/που η ψυχή μου αγροικώντας σε/να φτάσει στο διάστημα.

Το τέλος του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου (1936-1939), με την επικράτηση των δυνάμεων του στρατηγού-δικτάτορα Φράνκο, σημαδεύτηκε από την αποδυνάμωση των λογοτεχνικών φωνών της χώρας. Πολλοί λογοτέχνες δολοφονήθηκαν, κάποιοι αναγκάστηκαν να πάρουν το δρόμο της εξορίας, ενώ άλλοι βρέθηκαν έγκλειστοι σε φυλακές, υπό αξιοθρήνητες συνθήκες, για πολλά χρόνια, όπως ο ποιητής Μιγκέλ Ερνάντεθ, που πέθανε στη φυλακή της Αλικάντε, θύμα της καταπίεσης του καθεστώτος. Στον τοίχο του κελιού του είχε χαράξει, λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή, το εξής δίστιχο: «Φίλοι, σύντροφοι, αδέρφια, σας αφήνω,/χαιρετισμούς στο στάρι και στον ήλιο».

Στην Οριουέλα

Ο Μιγκέλ Ερνάντεθ γεννήθηκε στις 30 Οκτωβρίου του 1910 στην Οριουέλα, μια μικρή πόλη στην ανατολική ακτή της Ισπανίας που ανήκει στην επαρχία της Αλικάντε. Ήταν γιος ενός ζωέμπορου και πέρασε την παιδική ηλικία του σε στενή επαφή με τη φύση, βοηθώντας τον αδελφό του, Βιθέντε, που εργαζόταν ως γιδοβοσκός. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων ο Μιγκέλ παρατηρεί προσεκτικά τον κύκλο της φύσης, τις εποχιακές αλλαγές, τη συμπεριφορά των ζώων, τις ιδιότητες των διαφόρων φυτών, το φεγγάρι και τα αστέρια. Αυτό το φυσικό και συνάμα ειδυλλιακό περιβάλλον θα γίνει κύριο θέμα των πρώτων ποιημάτων του. Μόνο για λίγα χρόνια ο Μιγκέλ πάει στο σχολείο, όπου θα διδαχτεί αριθμητική, γραμματική, γεωγραφία και θρησκεία.

   Το 1925, σε ηλικία δεκαπέντε χρονών, πρέπει να εγκαταλείψει τα γράμματα για να επιστρέψει στην παλιά δουλειά του ως γιδοβοσκός. Αλλά, παράλληλα, σπάει τη μονοτονία της ζωής του διαβάζοντας όσα βιβλία πέφτουν στα χέρια του, βιβλία που περιέχουν τα έργα των μεγαλύτερων συγγραφέων της ισπανικής γλώσσας. Μερικές φορές γράφει απλούς στίχους στη σκιά ενός δέντρου. Τα απογεύματα, που κατεβαίνει στη γειτονιά του, γνωρίζει τον Ραμόν Σιχέ και τους αδελφούς Φενόλ, στο αρτοπωλείο των οποίων γίνεται κάθε βράδυ λογοτεχνική συζήτηση. Ο Ραμόν Σιχέ, φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Μούρθια, καθοδηγεί τις αναγνώσεις του Μιγκέλ και τον ενθαρρύνει να συνεχίσει τη δημιουργική εργασία του.

   Ο νεαρός βοσκός κάνει μια μεγάλη προσπάθεια αυτοεκπαίδευσης και διαβάζει τα έργα των συγγραφέων του ισπανικού Χρυσού Αιώνα: Θερβάντες, Λόπε ντε Βέγα, Καλντερόν και Γκαρθιλάσο. Από το 1930, ο Μιγκέλ Ερνάντεθ αρχίζει να δημοσιεύει ποιήματα σε εβδομαδιαία περιοδικά όπως το «El Pueblo de Orihuela» και σε τοπικές εφημερίδες όπως η «El Día de Alicante». Το όνομά του αρχίζει να γίνεται γνωστό στις λογοτεχνικές ομάδες όλης της επαρχίας.

Στη Μαδρίτη

Τον Δεκέμβριο του 1931 ο Μιγκέλ Ερνάντεθ φτάνει στη Μαδρίτη με μια συλλογή ποιημάτων, μερικές συστάσεις και μια καρδιά γεμάτη όνειρα. Παρόλο που κάποια λογοτεχνικά περιοδικά της πρωτεύουσας ζητούν δημόσια μια θέση εργασίας για τον «γιδοβοσκό-ποιητή», οι μέρες περνούν, τα λεφτά τελειώνουν και ο ποιητής επιστρέφει απογοητευμένος στην Οριουέλα. Το 1933 γράφει το βιβλίο «Perito en lunas-Ειδήμων στα φεγγάρια» και συμμετέχει σε πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις στην πόλη του και στην Αλικάντε.

   Η δεύτερη απόπειρα του Ερνάντεθ για την κατάκτηση της Μαδρίτης θα γίνει την άνοιξη του 1934. Εκεί ο συγγραφέας Χοσέ Μαρία ντε Κοσίο του προσφέρει μια θέση εργασίας, και ο Μιγκέλ, σιγά-σιγά, θα γίνει μέλος ενός λογοτεχνικού κύκλου, στον οποίο ανήκουν μεγάλες λογοτεχνικές προσωπικότητες όπως ο Λουίς Θερνούδα, η Μαρία Θαμπράνο, ο Μανουέλ Αλτολαγκίρε, ο Ραφαέλ Αλμπέρτι, ο Βιθέντε Αλεϊξάντρε και ο Πάμπλο Νερούδα, οι οποίοι τον οδηγούν στους δρόμους του σουρεαλισμού και του δείχνουν τις καινούργιες επαναστατικές ποιητικές μορφές. Ο Μιγκέλ Ερνάντεθ έχει ήδη αποκτήσει λογοτεχνική ωριμότητα. Από εδώ και πέρα θα γράψει τις λαμπρότερες σελίδες της ζωής του.

Ο ποιητής-στρατιώτης

Η κορύφωση της ποιητικής δράσης του Ερνάντεθ συμπίπτει με τον Ισπανικό Εμφύλιο. Ο ποιητής, χωρίς δεύτερη σκέψη, παίρνει μέρος για να υπερασπιστεί την Ισπανική Δημοκρατία και μετατρέπει σε όπλο καταγγελίας τη λυρική του δημιουργικότητα. Στα μέσα του πολέμου καταφέρνει να ξεφύγει για λίγο για να παντρευτεί στην Οριουέλα τη Χοσεφίνα Μανρέσα στις 9 Μαρτίου του 1937, που θα του εμπνεύσει τα πιο τρυφερά ποιήματά του. Σε λίγες μέρες ο «ποιητής-στρατιώτης» πρέπει να πάει στο πολεμικό μέτωπο στη Χαέν της Ανδαλουσίας. Ο Ερνάντεθ διαβάζει ποιήματα και εμψυχώνει τους συναδέλφους του στο μέτωπο. Ταξιδεύει συνέχεια και γράφει ασταμάτητα ποιήματα και θέατρο. Όλες αυτές οι δραστηριότητες μαζί με το άγχος του πολέμου θα του προκαλέσουν οξεία εγκεφαλική αναιμία. Δύο ποιητικές συλλογές εξέδωσε εκείνη την εποχή: «Viento del pueblo-Άνεμος του λαού» (1937) και «Εl hombre acecha-Ο άνθρωπος παραμονεύει» (1939).

Το τέλος

Την άνοιξη του 1939, όταν διαπιστώνει την ήττα των Δημοκρατικών, ο Μιγκέλ Ερνάντεθ προσπαθεί να διασχίσει τα σύνορα προς την Πορτογαλία. Η πορτογαλική αστυνομία, όμως, τον παραδίδει στις ισπανικές αρχές. Φυλακίζεται και σε λίγο εντελώς αναπάντεχα αφήνεται ελεύθερος. Κάνει όμως το λάθος να επισκεφτεί τους δικούς του και τη γυναίκα του στην Οριουέλα, όπου ξαναπιάνεται απ’ τους φασίστες και καταδικάζεται σε 30 χρόνια κάθειρξη. Αρχίζει τότε μια μακριά πορεία σε πολλές φυλακές της Ισπανίας: Σεβίλλη, Μαδρίτη, Οκάνια και Αλικάντε όπου και πεθαίνει από οξεία πνευμονική φυματίωση στις 28 Μαρτίου του 1942. Δεν είχε κλείσει ακόμα τα τριάντα δύο του χρόνια. Δεν του επέτρεψαν ποτέ να δει τη γυναίκα του και τον νεογέννητο γιο του, που δεν γνώρισε ποτέ. 

   Αν και ο Μιγκέλ Ερνάντεθ έγραψε σε ένα ποίημα: «Callo después de muerto-Σωπαίνω μετά τον θάνατό μου», η αλήθεια είναι ότι ο ποιητής της Οριουέλα συνεχίζει να μιλά μέσα από τα ποιήματά του στις νέες γενιές. Οι νεότεροι κάθε γενιάς δεν παύουν να ανακαλύπτουν σε αυτό τον ποιητή και στο έργο του κάτι που τους μιλάει και αγγίζει την ψυχή τους. Ο Μιγκέλ Ερνάντεθ συνεχίζει να είναι ένας σύγχρονος ποιητής, ίσως γιατί ακόμα υπάρχουν απλοί άνθρωποι που δεσμεύονται να συνεργαστούν μεταξύ τους στην αναζήτηση ενός καλύτερου κόσμου.

Σημείωση

Οι στίχοι στην πρόταξη του κειμένου είναι από το ποίημα του Ερνάντεθ, «Nanas de la cebolla-Νανούρισμα του κρεμμυδιού», σε μετάφραση Ηλία Ματθαίου, που ο ποιητής το έγραψε στις φυλακές του Φράνκο, όταν έμαθε πως το κύριο φαγητό της γυναίκας του, που χρειάζονταν να τρώει καλά για να θηλάζει το νεογέννητο παιδί τους, ήταν το ψωμί και τα κρεμμύδια. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον φίλο μου ποιητή, μεταφραστή, δοκιμιογράφο και καθηγητή, Mario Domínguez Parra, που γεννήθηκε στην επαρχία Αλικάντε (όπως και ο Ερνάντεθ) και που τώρα ζει στην Τενερίφη, για την καλοσύνη του να μου δωρίσει-ταχυδρομήσει, τον Μάρτιο του 2013, την εξαίρετη έκδοση: «Poesía esencial, Miguel Hernández, Alianza Editorial, Madrid, 2010 (Edicion de Jorge Urrutia a partir de la realizada con Leopoldo de Luis para la ‘Obra poetica completa’)», απ’ όπου και άντλησα στοιχεία για τους «Πολιτισμικούς Μετεωρίτες», της πρώτης Κυριακής του -πάντα «σκοτωμένου»- κυπριακού Ιούλη.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 3 Ιουλίου 2016, σελ. 4.