Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 53

Raymond Queneau

[1903-1976]

Oulipo

Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου

Εργαστήρι λογοτεχνικού πειραματισμού που ιδρύθηκε το 1960 από τον Ρεϊμόν Κενό

Το «Oulipo», δηλαδή «OUvroir de LIttérature POtentielle» («Εργαστήρι Δυνητικής Λογοτεχνίας») είναι ένας τόπος όπου εργαζόμαστε. Όπου «επεξεργαζόμαστε» τη λογοτεχνία, όπου εργαζόμαστε για το μέλλον της λογοτεχνίας. Αν θέλουμε να ξέρουμε σε τι θεωρεί το «Oulipo» το πρόγραμμά του ως «επαναστατικό», αρκεί να διαβάσουμε το «Petite histoire d’ Oulipo» («Μικρή ιστορία του Ουλιπό»), έτσι όπως την αφηγείται ο Ζαν Λεκίρ στο σεμνό συλλογικό τόμο, μια ανθολογία των εργασιών της ομάδας (εκδόσεις Gallimard, 1973). Αφού μας υπενθυμίσει πως ο «Πατέρας Ιδρυτής» της ομάδας, Ρεϊμόν Κενό (1903-1976), είχε επινοήσει το απόφθεγμα «Δεν υπάρχει λογοτεχνία παρά εκούσια», ο Ζαν Λεκίρ ανεβάζει λίγο τον τόνο: «Δεν παρατηρήσαμε αρκετά τι σοβαρή επανάσταση, τι απότομη μετάλλαξη εισάγει αυτή η απλή φράση σε μια αντίληψη της λογοτεχνίας που εξακολουθεί να είναι παραδομένη στις ρομαντικές διαχύσεις και στην εξύμνηση της υποκειμενικότητας. Στην πραγματικότητα, αυτή η φράση υπονοούσε την επαναστατική σύλληψη της αντικειμενικότητας στη λογοτεχνία και την άνοιγε, από τότε, σε όλους τους πιθανούς τρόπους χειρισμού».

Ρήξη & Αφετηρία

Το «Oulipo» σηματοδοτεί, λοιπόν, το πέρασμα από μια ρομαντική και σκοταδιστική ιδεολογία της «έμπνευσης» (που επεκτείνεται από τους σουρεαλιστές) σε μια αντικειμενική σύλληψη, απελευθερώνοντας τους δρόμους μιας ανεξάντλητης και σαφούς παραγωγικότητας, με τη συστηματική άσκηση των διαδικασιών πιέσεων. Επιχειρήσεις, χειρισμοί, αυτά είναι από εδώ και στο εξής, για το «Oulipo», τα συστατικά της «σοβαρής» επανάστασης. Από τη μια πλευρά, η ψευδο-επανάσταση-απελευθέρωση των μαθητών του Μπρετόν και, από την άλλη, η πραγματική επανάσταση. Από τη μια, οι πιέσεις που απελευθερώνουν και, από την άλλη, η αυτόματη και αλλοτριωμένη γραφή. Θα πρέπει, τουλάχιστον, να επισημάνουμε ότι στον τομέα «λογοτεχνία», το «Oulipo» θέλει να αυτοπροσδιοριστεί ως ένα σημείο ρήξης και μια αφετηρία.

Οι καταβολές

Θα πρέπει, επίσης, να υπενθυμίσουμε ένα σημείο προέλευσης: το «Oulipo» προέρχεται από τη Σχολή της «παταφυσικής» (pataphysique). Στην αρχή είναι ένα από τα ιδρυτικά της μέλη, όποτε συμμερίζεται την αντίληψη για τις «δυνητικώς» ανατρεπτικές ραδιουργίες. Η σοβαρή πλευρά του «Oulipo» είναι σαφώς χρωματισμένη με χιούμορ, κάτι που βλέπουμε εντελώς ξεκάθαρα στο έργο του ποιητή και μαθηματικού Ζακ Ρουμπό. Ο ιδρυτής της «παταφυσικής», ο Αλφρέ Ζαρί (1873-1907) -και ο δικός του δόκτορας Φαουστρόλ- όριζε την τελευταία ως την επιστήμη των αμφίβολων λύσεων, και επιδιδόταν στο ανακάτεμα του «επιστημονικού» σοβαρού και του χλευασμού, και μάλιστα της ανησυχητικής ειρωνείας. Το «Oulipo» παίρνει τη σκυτάλη και διευκρινίζει: «Ο Λόγος είναι ενδόμυχα δυνητικός (και επομένως οντογενετικά παταφυσικός ή παράγοντας Φανταστικών Λύσεων): σε αυτό είναι Θεός. Όμως η εποχή της λατρείας έχει περάσει, αυτή της επιστήμης και των φιλόδοξων πλειοδοσιών της έχει έρθει».

Μέθοδος & Ουσία

Το «Oulipo» μπορεί, επίσης, να έχει αξιώσεις στην ανατροπή, λόγω των παιδαγωγικών του προεκτάσεων. Το Εργαστήρι παρέχει στους καθηγητές και στους μαθητές ένα ετοιμοπαράδοτο σύνολο διαδικασιών σύνθεσης. Με αυτό συμμετέχει στο μοντέρνο κίνημα, το μεταρομαντικό και αντιρομαντικό, της απομυθοποίησης της λογοτεχνικής τεχνικής. Και παρουσιάζεται λίγο πολύ ρητά ως το μόνο που μπορεί να προσδώσει κάποιο συγκεκριμένο περιεχόμενο στην πρόταση που τόσο μάταια επικαλούνται όλες οι ιστορικές πρωτοπορίες: η ποίηση θα είναι για όλους.

   Ενταγμένες προτάσεις: η γραφή, αυτό μαθαίνεται. Η λογοτεχνία είναι ένα σύνολο τεχνικών μεθόδων κ.λπ.

   Οι ημερομηνίες είναι επίσης ενδεικτικές: η χρονιά του 1960 είναι αυτή της δημιουργίας του περιοδικού «Tel Quel» από τη μια και του «Oulipo» από την άλλη. Φυσικά, το «Tel Quel» του 1960 δεν είναι το ίδιο με αυτό στο οποίο βαθμιαία θα εξελιχτεί τρία ή τέσσερα χρόνια αργότερα, στρατευμένο στους δρόμους της πρωτοποριακής ανατροπής και απελευθερωμένο από έναν αρχικό αισθητισμό ο οποίος, τελικά, δεν ήταν και τόσο ασύμβατος με τα πρώτα κίνητρα του «Oulipo». Όμως σύντομα θα εκδηλωθεί η αντίθεση ανάμεσα στον πειραματισμό με ένα ουτοπικά επαναστατικό σχέδιο και στην «τεχνική» αδιαφορία (και δήθεν σεμνή) των δημιουργών του «Oulipo», οι οποίοι είναι συν τοις άλλοις και θιασώτες της μεγαλύτερης διακριτικότητας. Από τη μια, είναι η στρατηγικά πολιτική δράση. Από την άλλη, υπάρχει κάτι από την «περιορισμένη» δράση (μια διατύπωση του Μαλαρμέ, η οποία θα μπορούσε να ερμηνευτεί ξανά με όρους σχεδόν αναρχικούς), σχετικά «εσωτεριστική», που κρατά κάτι από τη μυστική ψευδοκοινότητα του τύπου της Σχολής της «παταφυσικής».  

Η διάρκεια

Δεν υπάρχει κανένα παράδοξο στην επιβίωση του «ουλιπικού φαινομένου» μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90, ενώ όλες οι κολεκτίβες, οι ομάδες και τα κινήματα που ήταν σύγχρονά του κατά τη γέννησή τους, εξαφανίστηκαν το ένα μετά το άλλο. Επίσης η ακτίνα επιρροής του «Oulipo» είναι αρκετά μεγάλη. Το 1998, το περιοδικό «Formules» επικαλείται το μοντέρνο κίνημα που προσδιορίζεται από «την προτίμηση στον πειραματισμό, το μη ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για τις μορφές, το ρίσκο των τρόπων γραφής που υπερβαίνουν τις προσδοκίες του αναγνώστη… », και ξεχωρίζει στους κόλπους της νεωτερικότητας, δύο κατευθύνσεις, μία εικονοκλαστική και μία που ευνοεί «το συνειδητό υπολογισμό ως κινητήρια δύναμη της συγγραφής», της οποίας οι πατέρες θα ήταν ο Πόε, ο Ρουσέλ, ο Μαλαρμέ, ο Βαλερί, ο Κενό, ο Περέκ, δηλαδή όσον αφορά στους δύο τελευταίους, το «Oulipo».

   Ένας παραβατικός φορμαλισμός και ένας εποικοδομητικός φορμαλισμός, και μάλιστα κονστρουκτιβιστικός. Αρκετά καλά ιδωμένο. Αυτό σημαίνει πως αυτοί που παραβαίνουν δεν οικοδομούν τίποτα; Και αυτοί που οικοδομούν (υπολογίζουν κ.λπ.) δεν παραβαίνουν και τίποτα σπουδαίο; Ας τις έχουμε πρόχειρες αυτές τις ερωτήσεις. Μπορεί να χρησιμεύσουν.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 19 Ιουλίου 2015, σ. 4.