Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 49

Albert Camus

[1913-1960]

Αλμπέρ Καμύ

«Ένας εξόριστος ξένος… στο βασίλειό του»

Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου

Γάλλος συγγραφέας, γεννήθηκε στην Αλγερία, στις 7 Νοεμβρίου 1913, και σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στη Βιλμπλεβέν (Γαλλία), στις 4 Ιανουαρίου 1960

Όταν παρέλαβε το βραβείο Νόμπελ στη Στοκχόλμη το 1957, ο Αλμπέρ Καμύ το αφιέρωσε στους Γάλλους της Αλγερίας. Το τρέμουλο της φωνής του στην ηχογράφηση βεβαιώνει την ειλικρίνειά του. Στο Παρίσι, στην Αριστερή Όχθη του Σηκουάνα, πολλοί έκριναν ότι ο Καμύ είχε γίνει πιο αντιδραστικός και λιγότερο επαναστάτης. Η παρατήρησή του ότι οι Γάλλοι της Αλγερίας δεν κυκλοφορούν όλοι τους με μια Κάντιλακ και έχοντας ένα πούρο στα χείλη σήμαινε ότι εκείνος έπαιρνε το μέρος τους: ο Καμύ, λοιπόν, ήταν αποικιοκράτης. Πολλοί παρεξήγησαν την ομιλία του στη Σουηδία: αγαπούσε, όπως είπε, τη δικαιοσύνη και τη μητέρα του, όμως αν χρειαζόταν να διαλέξει, θα προτιμούσε τη μητέρα του.

   Πριν από πέντε χρόνια, με τον «Επαναστατημένο άνθρωπο», είχε ακούσει ξανά την «καταδίκη» του. Στηριγμένος περισσότερο στη διαίσθηση παρά στη λογική, ο Καμύ τα είχε βάλει με το χυδαίο μαρξισμό, με τους κομμουνισμούς, με όλες τις περιπέτειές τους, ακόμη και με τη Γαλλική Επανάσταση. Ασφαλώς, οι Μπολσεβίκοι και οι Μενσεβίκοι δεν ήταν το αντίστοιχο των Γιρονδίνων και των Ιακωβίνων. Η δικτατορία του προλεταριάτου δεν συνέπιπτε με τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Εν έτει 1951, ο Καμύ τολμά να αμφισβητήσει το 1789! Την εποχή εκείνη είναι εικονομάχος. Αλληλέγγυος αλλά μοναχικός ο Καμύ επαναστατούσε κατά των στερεότυπων της αριστερής διανόησης. Το δοκίμιό του «Ο επαναστατημένος άνθρωπος» εκδόθηκε 4 χρόνια πριν από το «Όπιο των διανοουμένων» του Ρεϊμόν Αρόν και 25 χρόνια πριν από τον «Ολοκληρωτικό πειρασμό» του Φρανσουά Ρεβέλ. Ο Καμύ είχε ίσως στη Δύση έναν αδελφό: τον Τζορτζ Όργουελ.

   Ο Σαρτρ τιμώρησε τον Καμύ σε μια πολεμική στο θεωρητικό περιοδικό «Temps Modernes» χαρακτηρίζοντάς τον αστό, μεγάλη «σαρτρική» ύβρις! Με εκείνη την κακοπιστία στην οποία μερικές φορές χρωστούσε τη στυφή γοητεία του, ο Σαρτρ δήλωνε ότι ο Καμύ ίσως κάποτε υπήρξε πολύ φτωχός, όμως τώρα δεν ήταν πια. Ο Σαρτρ υποκρινόταν όταν έλεγε πως δεν γνώριζε ότι ο Καμύ καταγόταν από μια οικογένεια προλετάριων. Οι Καμύ, που ήταν λευκοί της Αλγερίας, ζούσαν τόσο φτωχικά που πλένονταν στο νεροχύτη της κουζίνας. Ο Αλμπέρ Καμύ άρχισε να εργάζεται από τότε που φοιτούσε στο λύκειο –και αυτό ήταν η επανάστασή του. Τίποτα δεν του χαρίστηκε και έπρεπε να τα κερδίσει όλα. Η κουλτούρα: ούτε ένα βιβλίο σπίτι του. Η γαλλική γλώσσα δεν του δόθηκε εκ γενετής. Μεταμφιεσμένος σε Ζαν-Μπατίστ Κλαμένς, τον ήρωα της «Πτώσης», θα έχει την έφεση να κοροϊδεύει την αγάπη του για την υποτακτική έγκλιση. Ο Σαρτρ και άλλοι διανοούμενοι δεν θα του συγχωρήσουν ποτέ την καταγωγή του. Ένας Καμύ καχύποπτος και αδιάλλακτος, για τον οποίο η λογοτεχνική στράτευση ήταν «μια υποχρεωτική στρατιωτική θητεία», ήθελε πάνω απ’ όλα να είναι «καλλιτέχνης».

   Αρκετοί έχουν μιλήσει, χρησιμοποιώντας μια εξεζητημένη γλώσσα, για τις θέσεις ενός Καμύ πείσμονα, ενός υπεροπτικού ασήμαντου ανθρώπου, που όμως ήταν βαθιά πληγωμένος. Ο ανθρωπισμός του, φανταστείτε, ήταν ασαφής, αναρχίζων. Ο άνθρωπος και ο συγγραφέας μέσα του γοητεύονταν από τη «μεταφυσική»: τα εισαγωγικά έδιναν βάρος στην υποτιμητική ετικέτα, όπως πίστευαν μερικοί πιστοί θιασώτες μιας λαμπερής Αριστεράς. Η πολιτική και ηθική επανάσταση του Καμύ ήταν εκτυφλωτική με την καλή έννοια, καθώς εκείνος αρνιόταν να κραυγάσει, όπως οι άλλοι, ότι είχε νυχτώσει ενώ ήταν ακόμα μέρα και ότι ο κόσμος των γκουλάγκ ήταν μια απάντηση στα σφάλματα και τα εγκλήματα του καπιταλισμού. Ο Καμύ δεν ήταν αποδεκτός ούτε από τη Δεξιά. Κομμουνιστής επί δύο χρόνια πριν από τον πόλεμο, δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Alger républicain», είχε συγκρουστεί με το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα για να υπερασπιστεί τους λεγόμενους «αυτόχθονες», καθώς τότε πίστευε ότι ο αγώνας έπρεπε να είναι πρωτίστως αντιναζιστικός και αντιφασιστικός και δευτερευόντως αντιαποικιακός.

   Στη δεκαετία του ’40, ένας περίεργος «ξένος», ο Καμύ με ένα πανεπιστημιακό πτυχίο και ένα μεταπτυχιακό, εγκαθίσταται στη Γαλλία. Προστατευμένος πίσω από ένα λυρισμό που δεν είχε ξεφύγει από το πάθος, και μια γνώση του κόσμου που δεν σταματά να εξευγενίζεται, είναι αποφασισμένος να δημιουργήσει ένα μεγάλο έργο. Κάθε φορά προσπαθεί να ολοκληρώσει ένα τρίπτυχο: ένα μυθιστόρημα, ένα δοκίμιο, ένα θεατρικό έργο. Ένας κύκλος του παραλόγου που τελείωσε γρήγορα: «Ο Ξένος», «Ο Μύθος του Σίσυφου», «Ο Καλιγούλας». Ο δεύτερος κύκλος, εκείνος της εξέγερσης, περιλαμβάνει την «Πανούκλα», τον «Επαναστατημένο άνθρωπο» και τους «Δίκαιους». Ο τρίτος θα είναι ο κύκλος της ευτυχίας ή τουλάχιστον της γαλήνης: μετά τον θάνατό του, το μυθιστόρημα «Ο Πρώτος Άνθρωπος» δείχνει έως ποιο βαθμό ο συγγραφέας ήξερε να αλλάζει. Συχνά, στον 20ό αιώνα, οι συγγραφείς βρίσκουν ένα ύφος και γαντζώνονται σ’ αυτό. Οι κριτικοί εντοπίζουν μια ατμόσφαιρα που θυμίζει Φόκνερ, ένα κλίμα που παραπέμπει στον Μοριάκ. Ο Καμύ γίνεται ένας ερευνητής που αμφιβάλλει διαρκώς για τον εαυτό του, για την τέχνη του, για την ικανότητά του να επινοεί και να επιβάλλει μύθους. Όμως καθώς δημιουργεί, αναχωρεί ξανά.

   Μέσα του ο δραματουργός παραμένει κλασικός, καμιά φορά επιτηδευμένος, συμβατικός. Ο συγγραφέας ξαναβρίσκει όλες τις δυνάμεις του όταν καταπιάνεται με μια αφήγηση, ένα μυθιστόρημα, ένα χρονικό: κάθε φορά αλλάζει ύφος. Οι σύντομες, κοφτές φράσεις του «Ξένου» γοητεύουν τους αναγνώστες κάθε γενιάς, όλες τις κοινωνικές τάξεις, σε όλες τις ηπείρους. «Ο Ξένος», αυτό το επικίνδυνο αριστούργημα, δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια διατύπωση που θα απέδιδε την έννοια. «Η πανούκλα» φαίνεται πιο τετραγωνισμένη: ιδού οι καλοί και οι κακοί. Οι εκτεταμένες προτάσεις της «Πανούκλας» παρασύρουν τους αναγνώστες που βγαίνουν από την Κατοχή και την Αντίσταση. Ο Καμύ έδειχνε ότι μπορούσε να ψάξει κάτω από μια νωπογραφία. Μετά έρχεται «Η πτώση», το μαύρο διαμάντι του Καμύ που δημιουργήθηκε κάτω από περίεργες συνθήκες. Στεναχωρημένος από τις επιθέσεις εναντίον του και τον Πόλεμο της Αλγερίας, ο Καμύ αποφάσισε να περιοριστεί σε μερικές νουβέλες, τίποτα περισσότερο. Μία από αυτές πήρε, χωρίς ο ίδιος να το θέλει, πολύ μεγαλύτερη έκταση. Με την «Πτώση», ένα κείμενο αυτοσαρκασμού, ο Καμύ κατέκτησε ένα εντελώς νέο ύφος και παρασύρθηκε από αυτό. Ένα ύφος που μάγεψε τον Σαρτρ, ο οποίος έλεγε ότι του αρέσει το βιβλίο «γιατί ο Καμύ το έφτιαξε και κρύφτηκε ολόκληρος». Αυτός ο χαιρετισμός του Σαρτρ αξίζει χίλιους επαίνους. Και ίσως να σημαίνει ότι ο Καμύ ήταν ένας μεγάλος επαναστάτης στη λογοτεχνία, καθώς ήξερε να ανανεώνεται όχι μόνο σε σχέση με την αιματηρή ματαιότητα που ήταν της μόδας στην εποχή του, αλλά και σε σχέση με τον ίδιο του τον εαυτό.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 11 Οκτωβρίου 2015, σ. 4.