Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 51

«Φαλλοφόρος εφορμά ενάντια στο κακό», κιονωτός κρατήρας του Ζωγράφου του Πανός (480-460 π.Χ.). Από το βιβλίο του Ηλία Κωστόπουλου, «Αρχίλοχος-μοιχός, υβριστής και λάγνος», εκδ. Φαρφουλάς, Αθήνα, 2009, σ. 241

Αρχίλοχος

«Μοιχός, υβριστής και λάγνος»

Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου

Η γέννηση της σάτιρας στον αρχαϊκό κόσμο, ξεδιπλώνεται αριστοτεχνικά μέσα από το πόνημα αναφοράς του αρχαιολόγου-μεταφραστή Ηλία Κωστόπουλου

Στην αυγή του 7^ου αιώνα π.Χ. μέσα στους κόλπους της νεοσύστατης πόλης-κράτους εμφανίζεται μαζί με τις πρωτόγνωρες έννοιες του «Πολίτη» και του «Πολιτικού» η δημόσια χλεύη και η πολιτική λοιδορία που η μετεξέλιξή τους στην Αττική Κωμωδία θα αποτελέσει ένα βασικότατο συντελεστή της λειτουργίας του Δημοκρατικού Πολιτεύματος.

   Ο Αρχίλοχος θεμελιωτής της σάτιρας, συγκέντρωσε τη μήνιν του αριστοκρατικού κόσμου για τις ανατρεπτικές καινοτομίες που εισήγαγε με το έργο του. Γελοιογράφησε τις ηρωικές μορφές του Έπους. Έβαλε κατά των αξιών και των συμβόλων της αριστοκρατικής ιδεολογίας. Οπλίστηκε με την αθυροστομία του παλιού τελετουργικού σκώμματος για να στηλιτεύσει καταστάσεις και πρόσωπα στη δημόσια ζωή. Άριστος τεχνίτης του λόγου και του μέτρου, υπήρξε ο πρώτος στην παγκόσμια ποίηση που έγραψε σε πρώτο πρόσωπο, εξοβελίζοντας τα κλέη των υπεράνθρωπων ηρώων και φέρνοντας στο προσκήνιο τον απλό άνθρωπο και τις ταπεινές ιστορίες της καθημερινής ζωής.

«Μοιχός, υβριστής και λάγνος», είναι μερικοί μόνον από τους αμέτρητους αρνητικούς χαρακτηρισμούς με τους οποίους η κρατούσα τάξη, σταθερά και ανά τους αιώνες, διέβαλλε το έργο του αλλά και την προσωπική του ζωή. Ίσως όμως αυτός να είναι και ένας ακόμη λόγος που η ποίησή του εξακολουθεί να συγκινεί και να γοητεύει.

   Σήμερα η ερμηνεία του έργου του αποτελεί μία πρόκληση για την ανασύνθεση της αθέατης πλευράς του αρχαίου ελληνικού κόσμου.

«Ειμί δ’ εγώ θεράπων μέν Ενυαλίοιο άνακτος καί Μουσέων ερατόν δώρον επιστάμενος»

Ο Αρχίλοχος, ο αρχαιότερος ποιητής ιάμβων, γεννήθηκε στην Πάρο. Πατέρας του ήταν ο Τελεσικλής, από αριστοκρατική γενιά, και μητέρα του η δούλη Ενιπώ. Έτσι η ίδια η καταγωγή του Αρχιλόχου προσδιόριζε και την ποιητική του φωνή. Από τη μάνα του συνδεόταν με τη γνήσια λαϊκή λαλιά και από τον πατέρα του με τον τελετουργικό χαρακτήρα της παραδοσιακής ποίησης.

   Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, αλλά και από το ίδιο το έργο του προκύπτει ότι ο Αρχίλοχος έζησε κατά τον 7^ο π.Χ. αιώνα. Κατά το Πάριο Χρονικό, η ακμή του τοποθετείται περί την 24^η Ολυμπιάδα (683-677 π.Χ.). Ο ίδιος αναφέρει την έκλειψη του ηλίου το 648 π.Χ. και γνωρίζει την περίοδο της βασιλείας του Γύγη, βασιλιά των Λυδών, που σκοτώθηκε το 652 π.Χ.

   Η ζωή του Αρχιλόχου υπήρξε περιπετειώδης. Νέος πήρε μέρος στην εκστρατεία των Παριανών εναντίον της Θάσου. Πολέμησε ακόμη εναντίον των Σαΐων, που κατοικούσαν στην απέναντι της Θάσου παραλία της Θράκης. Στην Πάρο που ξαναγύρισε ερωτεύτηκε τη Νεοβούλη, κόρη του Λυκάμβη. Η άρνηση του τελευταίου να τον δεχθεί ως γαμπρό, προκάλεσε τη φαρμακερή σάτιρα του ποιητή εναντίον του. Τόση μάλιστα ήταν η οξύτητα της σάτιρας, ώστε ο Λυκάμβης αναγκάστηκε, κατά την παράδοση ή το μύθο, να κρεμαστεί μαζί με τις δυο του κόρες.

   Η ποίηση του Αρχιλόχου, πραγματικός καθρέφτης της ζωής του, αποκαλύπτει ότι ο ποιητής έγινε, για λόγους βιοποριστικούς, μισθοφόρος. Πολέμησε από τους Μάγνητες του Μαιάνδρου μέχρι τη Σίρι της Μεγάλης Ελλάδας (Magna Grecia). Οι πολεμικές αναμνήσεις, οι σκανδαλιστικές ερωτικές ιστορίες, τα συμποσιακά και λατρευτικά άσματα πάνε κι έρχονται μέσα στην ποίησή του.

    Ο Αρχίλοχος ασφαλώς στηρίζεται σε μια χαμένη λυρική παράδοση, πράγμα που εξηγεί την ωριμότητα της ποιητικής του φωνής. Γίνεται ταυτόχρονα ο εκφραστής μιας ορισμένης εποχής, «που στη θέση του κλειστού οικονομικού και ιδεολογικού συστήματος του γένους εκδηλώνεται η πρωτοβουλία του αφυπνισμένου ατόμου» (Γιάννης Δάλλας). Έτσι η ποίηση του Αρχιλόχου είναι ποίηση προσωπική, που αθόρυβα και χωρίς φωνασκίες προσπαθεί να συλλάβει την ουσία του λυρισμού.

   Ο Οδυσσέας Ελύτης στο εισαγωγικό κείμενο του βιβλίου του με τις μεταφράσεις της Σαπφούς («Σαπφώ-Ελύτης», ανασύνθεση και απόδοση Οδυσσέας Ελύτης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1996, σ. 11) αναφέρει: «Σε μια στιγμή που οι θρησκευτικές βάσεις της κοινωνίας είναι ακόμη αυστηρές· που ο λόγος ο επικός έχει τη μονοκρατορία στην έκφραση· που το ηρωικό στοιχείο είναι η μόνιμη και παραδεδεγμένη αξία· ένας Αρχίλοχος στην Πάρο και μία Σαπφώ στη Λέσβο -για ν’ αναφερθούμε στους κυριότερους- τ’ ανατρέπουνε όλα, φέρνουν τα αισθήματα και τα όνειρα στο πρώτο επίπεδο, τολμούν να μιλήσουν για την ατομική τους ζωή, να πουν τον καημό τους, να τραγουδήσουν, να χορέψουν. Οι πρώτοι στο Αιγαίο και οι πρώτοι σ’ όλο το γνωστό κόσμο, θέλω να πω στον πολιτισμό που ακόμη σήμερα συνεχίζουμε».

   Ο Αρχίλοχος έγραψε ιαμβικά τρίμετρα και τετράμετρα, όπως και επωδούς με εναλλαγή του ιαμβικού τρίμετρου και δίμετρου στίχου. Έγραψε ακόμη τα ασυνάρτητα, ημιστίχια δηλαδή με διαφορετικά μέτρα, όπως και μέλη με λατρευτικό θέμα, τους ιοβάκχους.

Για την έκδοση

Το βιβλίο του Ηλία Κωστόπουλου, που υπήρξε η αφορμή, για τους «Πολιτισμικούς Μετεωρίτες» αυτής της Κυριακής, είναι απερίφραστα ΤΕΡΑΣΤΙΟ. Τεράστιο γιατί όχι μόνον περιέχει μεταφρασμένο εκ νέου ολόκληρο το θραυσματικό έργο του Αρχιλόχου (τέτοιες μεταφράσεις φυλάσσονται ως κόρες οφθαλμών στα Αρχεία του Έθνους) αλλά και για την, ούτε λίγο ούτε πολύ, τριακοσίων σελίδων προσέγγιση αν όχι ξεκλείδωμα, του κ. Κωστόπουλου, της εποχής του Μέγιστου των Ιαμβογράφων! Η απόλυτη μελέτη της εποχής του Ποιητή (για τέτοιους ανθρώπους όπως είναι ο Αρχίλοχος γράφουμε το πι με κεφαλαίο), η απόλυτη και ορθά δομημένη περιδιάβαση στην ανατροπή του κόσμου του Έπους. Ο Αρχίλοχος είναι κοσμογονία.       

   Ο μεταφραστής, Ηλίας Κωστόπουλος, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1964. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Αθηνών. Συμμετείχε στις αρχαιολογικές ανασκαφές στις Αρχάνες, στο Φουρνί και στο Ιδαίον Άντρον της Κρήτης. Έχει μεταφράσει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και έχει γράψει μελέτες για τη ζωή και την κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 25 Οκτωβρίου 2015, σ. 4.