Περιθωριακά 37

Ο ιδρυτής του Κινήματος, Lajos Kassak, (1887-1967)

Κίνημα «ΜΑ»

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Κίνημα Ούγγρων καλλιτεχνών που αγωνίζονταν κατά της «αστικής τέχνης» (1916-1919)

Το κίνημα «ΜΑ» («Σήμερα» στα ουγγρικά) έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική ιστορία της Ουγγαρίας και της Δυτικής Ευρώπης. Αρχικά το «ΜΑ» ήταν ένα περιοδικό και ένας εκδοτικός οίκος, μια δραματική σχολή και μια γκαλερί. Ιδρύθηκε το 1916 και επιθυμούσε να εκφράσει την επαναστατική θέληση των μαζών. «Η ζωγραφική θα πρέπει να δανειστεί το ελεύθερο και ξέφρενο στυλ της αφίσας», υποστηρίζει ο ιδρυτής του, Λάζος Κάσακ (Lajos Kassak, 1887-1967).

   Αυτοί οι ακτιβιστές καλλιτέχνες διεκδικούν έναν κόσμο χωρίς σύνορα. Πιστεύουν, όπως πολλοί άλλοι, ότι επίκειται η απόλυτη επανάσταση, μέσα από την οποία θα αναδυθεί μια νέα κουλτούρα. Ταυτίζονται με τις επαναστατημένες μάζες και αναγγέλλουν την «ολοκληρωτική πάλη των τάξεων». Οι πιο ριζοσπαστικοί φτάνουν στα άκρα. «Θέλουμε να καταστρέψουμε, στην επιστήμη και στη λογοτεχνία, ό,τι φράζει το δρόμο του 1917», υποστηρίζουν αυτοί οι «Αττίλες» της αστικής τέχνης στο περιοδικό τους που έχει τίτλο «1917».

   Το «ΜΑ» είναι λιγότερο ολοκληρωτικό. Ο Κάσακ και οι φίλοι του αντιπαραθέτουν την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης στην πειθαρχία του Κόμματος, στην προγραμματισμένη τέχνη και στον προγραμματισμένο καλλιτέχνη. Πιστεύουν ότι το περιεχόμενο και η μορφή αποτελούν μια ενότητα. Η τέχνη, σαν ιδανικό ομορφιάς, δεν μπορεί παρά να υπηρετεί το εργατικό κίνημα.

Η ψευδαίσθηση της στράτευσης

Πρόκειται για μια συχνά επαναλαμβανόμενη ουτοπία. Οι καλλιτέχνες του «ΜΑ» είναι πεπεισμένοι ότι στη Ρωσία του Λένιν γεννιέται ένας νέος κόσμος υπό την προστασία των Σοβιέτ και ότι σε αυτή τη νέα, την αναμορφωμένη κοινωνία, στην οποία έχει καταργηθεί η αλλοτρίωση, οι μάζες εκπροσωπούν ό,τι καλύτερο υπάρχει στον άνθρωπο, το οποίο οδηγεί σε έναν καλύτερο κόσμο. Για ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα θα κυριαρχεί η ψευδαίσθηση ότι μια νέα κουλτούρα θα γεννηθεί από τις λαϊκές μάζες και το προλεταριάτο. Αν για έναν αριθμό συγγραφέων και εικαστικών καλλιτεχνών, αυτό είναι ένα λυρικό, σχεδόν ρομαντικό όνειρο, στην πραγματικότητα αυτό θα εξελιχθεί στον σταλινικό εφιάλτη. Όμως ακόμη και σε αυτή την περίπτωση, πολλοί θα καταγγείλουν τις ολοκληρωτικές φρικαλεότητες σαν παρεκτροπές και δεν θα αμφισβητήσουν σε βάθος τις πεποιθήσεις τους.

Η Κομμούνα της Βουδαπέστης

Ως στρατευμένοι καλλιτέχνες, τα μέλη του «ΜΑ» ενδιαφέρονται για την Κομμούνα της Βουδαπέστης. Η οικονομική επανάσταση, σύμφωνα με αυτούς, είναι ένα πρώτο στάδιο, ένα ισόγειο. Στους υψηλότερους ορόφους παίζεται η τελευταία πράξη, αυτή του καινούργιου ανθρώπου, που έχει επαναστατήσει μέσα από την κουλτούρα. Με αυτή την έννοια, η δικτατορία του προλεταριάτου δεν τους φαίνεται λιγότερο συντηρητική από ό,τι οι δικτατορίες της Δεξιάς. Από τις πρώτες μέρες ύπαρξης των Συμβουλίων, το «ΜΑ» απαιτεί η δικτατορία των επαναστατημένων καλλιτεχνών να ασκείται στην αστική τέχνη. Ο Γκιόργκι Λούκατς, λαϊκός κομισάριος στη Δημόσια Εκπαίδευση, δίνει την ακόλουθη απάντηση: «Ο λαϊκός κομισάριος στη Δημόσια Εκπαίδευση δεν θα προστατεύσει τη λογοτεχνία από κανένα κόμμα και από καμία τάση. Το πολιτιστικό πρόγραμμα των κομμουνιστών δεν κάνει διάκριση ανάμεσα σε καλή και κακή λογοτεχνία και δεν είναι καθόλου διατεθειμένο να αγνοήσει τον Σαίξπηρ ή τον Γκαίτε με το πρόσχημα ότι δεν είναι σοσιαλιστές… Η πολιτική δεν είναι παρά ένα μέσο, η κουλτούρα είναι ένας σκοπός». Ο Μπέλα Κουν υποστηρίζει τον κομισάριό του: «Η λογοτεχνία του ‘ΜΑ’ είναι προϊόν της παρακμής».

    Το σταλινικό πέπλο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού δεν έχει ακόμη πέσει. Σε μια ομιλία του στις 6 Μαρτίου του 1922, ο Λένιν αναφέρεται σε ένα ποίημα του Μαγιακόφσκι, χωρίς όμως να κρατά αυτή τη διφορούμενη στάση: «Δεν συγκαταλέγομαι σε εκείνους που θαυμάζουν το ταλέντο του Μαγιακόφσκι, μολονότι παραδέχομαι ότι σε αυτό τον τομέα δεν είμαι αρμόδιος… Δεν μπορώ να κρίνω την ποιητική αξία αυτών των στίχων, όμως εγγυώμαι ότι από πολιτική άποψη είναι τέλειοι».

   Η Κομμούνα της Βουδαπέστης θα είναι ένα σύντομο όνειρο. Μετά την ήττα της, τα περισσότερα μέλη του «ΜΑ» εγκαταλείπουν τη χώρα. Το «ΜΑ» θα συνεχίσει να ακτινοβολεί για λίγο ακόμη καιρό, ως διεθνές περιοδικό τέχνης και βήμα αναζητήσεων, όμως με έδρα τη Βιέννη.  

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 5 Ιουλίου 2015, σ. 5.