Περιθωριακά 36

Oswald de Andrade (1890-1954)

Ανθρωποφαγία

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Βραζιλιάνικο καλλιτεχνικό κίνημα της αβανγκάρντ (1924-1929) με εμπνευστή τον Όσβαλντ ντε Αντράντε

Τον Μάιο του 1924, η νεωτεριστική Βραζιλία κραδαίνει στον κόσμο έναν τεράστιο φαλλό. Είναι το μανιφέστο «Pau Brasil», αυτό το «βραζιλιάνικο ξύλο» από το οποίο εξάγεται μια κόκκινη χρωστική ουσία, που αυτή τη φορά χρησίμευσε για να βαφτίσουν την ίδια τη Βραζιλία. Ο Όσβαλντ ντε Αντράντε (1890-1954) ξεκίνησε από αυτό το σαρκοβόρο γέλιο με το οποίο συντηρούσε τις παράδοξες ιδιότητές του, που ήταν ορεκτικές, καταστρεπτικές, αλλά και… χωνευτικές. Αυτός ο ιδιόρρυθμος άνθρωπος, με 8 γάμους και 13 συλλήψεις από την αστυνομία στο ενεργητικό του, που κυκλοφορούσε με μια πράσινη Κάντιλακ, ενσάρκωνε, από το 1922 έως το 1930, την επανάσταση της βραζιλιάνικης διανόησης, ενώ το ταλέντο του θύμιζε εκείνο του Τζαρά και του Πικαμπιά, οι οποίοι το 1920 είχαν εκδώσει ένα περιοδικό με την ονομασία «Cannibale» (Κανίβαλος) και είχαν συντάξει το «Κανιβαλιστικό Μανιφέστο» του Νταντά.

    Ο Όσβαλντ ντε Αντράντε, που είχε ευρωπαϊκή παιδεία, γνώριζε καλά την ιστορία του λογοτεχνικού κανιβαλισμού την εποχή που εμπνεύστηκε, προώθησε και χρηματοδότησε το πρώτο τεύχος της «Μηνιαίας Επιθεώρησης της Ανθρωποφαγίας» τον Μάιο του 1928 – ή μάλλον «του 374, του έτους που φαγώθηκε ο επίσκοπος Σαρντίνια». Πράγματι, τον πρώτο βραζιλιάνο επίσκοπο, τον Πέντρο Φερνάντες Σαρντίνια τον είχαν καταβροχθίσει οι Ινδιάνοι το 1556, το έτος μηδέν του ανθρωποφαγικού ημερολογίου. Αυτό το πρώτο τεύχος της «Ανθρωποφαγικής Επιθεώρησης», διευθυντές του οποίου ήταν ο Α. ντε Αλκαντάρα Μασάντο και ο Ραούλ Ποπ, ανατυπώθηκε 10 φορές μέχρι τον Φεβρουάριο του 1929. Το δεύτερο τεύχος θα κυκλοφορούσε κάθε εβδομάδα σαν συμπλήρωμα του «Diario de Sao Paulo», από τις 17 Μαρτίου μέχρι την 1^η Αυγούστου του 1929. Συνολικά, κυκλοφόρησαν 6 τεύχη που την έκδοσή τους είχε εξασφαλίσει ο Όσβαλντ ντε Αντράντε.

   Επανερχόμενος στο θέμα που είχε απασχολήσει τον φοβισμό, τον φουτουρισμό και τον ντανταϊσμό, ο κανιβαλισμός επικαλείται την προαιώνια καταγωγή του, αφού ο ίδιος ο Χριστός τού πρόσφερε την ευαγγελική νομιμοποίηση μέσω της Θείας Ευχαριστίας. Ίσως είναι σχήμα οξύμωρο το να μιλά κανείς περί αγάπης για τον πλησίον όταν τον καταβροχθίζει, όμως η αγάπη είναι σαρκοβόρα. Πράγματι, το φαγητό είναι πρώτα από όλα φόνος, αφαίρεση ζωής. Ποιοι είναι αυτοί που θα φαγωθούν; Οι «χριστιανικοί και πολιτισμένοι λαοί» από τον «φυσικό άνθρωπο» που διακατέχεται από τη βιαιότητα της ζωτικής του ορμής. Αυτή η νέα αντίληψη περί Ινδιάνων βρίσκεται στον αντίποδα της εξωραϊσμένης και εξωτικής εικόνας που είχε πλάσει ο ρομαντισμός της Δύσης. Αντί για τον «αγαθό άγριο», αυτό το ειδυλλιακό πρωτόγονο πλάσμα που είχε επινοήσει ο Διαφωτισμός, προβάλλεται ο «κακός Άγριος», που τρέφεται με τις σάρκες των λευκών και επίσης είναι πολυγαμικός, γυμνιστής, λυσσαλέος κατήγορος του υποκριτικού αλτρουισμού και προπαντός πολύ εγωιστής.

   Έκθαμβη η Βραζιλία ανακαλύπτει ότι ο καινούργιος μηδενιστικός ανθρωπισμός, κληρονομιά από τον Σοπενχάουερ, τον Νίτσε, τον Παρέτο, της είχε δοθεί από την αρχή. Δεν υπήρχε λόγος να τον αναζητήσουν στον αχανή κόσμο. Αρκούσε οι Βραζιλιάνοι να αφουγκραστούν τον εθνικό αταβισμό για να βρεθούν στην αιχμή της νεωτερικότητας.

   Πέρα από την άγρια όρεξη για καταστροφή που συμβολίζεται από εκείνο τον βραζιλιάνικο δράκο της δεκαετίας του ’20, ο Όσβαλντ ντε Αντράντε εκπέμπει ένα μήνυμα χάρη στο οποίο θα περάσει στην αιωνιότητα. Επικαλείται τη θεωρία της «αθρεψίας», που ήταν ιδιαίτερα αγαπητή στον ντυ Μπελέ και στον Μονταίνι, οι οποίοι «τρέφονταν με τους καλύτερους συγγραφείς της αρχαιότητας, καθώς μεταμορφώνονταν σε αυτούς, τους καταβρόχθιζαν και, αφού τους χώνευαν, τους μετέτρεπαν σε αίμα και θρεπτικές ουσίες». Από αυτή τη διαδικασία προκύπτει ένα μείγμα του οποίου οι ανθρωποφάγοι εκθειάζουν τις αρετές. Μετά από λίγα χρόνια, στις βορειοδυτικές περιοχές της χώρας, ο κοινωνιολόγος Γκιλμπέρτο Φρέγιε θα μετατρέψει αυτή τη θεωρία σε μια από τις θεμελιώδεις αξίες της βραζιλιάνικης ιστορίας και κοινωνικότητας («Κύριοι και δούλοι», 1933).

«Η ψεύτικη κουλτούρα,

η ψεύτικη τέχνη,

η ψεύτικη ηθική,

η ψεύτικη θρησκεία,

όλα θα εξαφανιστούν,

όλα θα τα φάμε

όσο πιο άγρια μπορούμε»

Όσβαλντ ντε Αντράντε, «Περί Ανθρωπολογίας», 1929

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 12 Ιουλίου 2015, σ. 5.