Περιθωριακά 32

Η ομάδα των Αιγύπτιων Υπερρεαλιστών, το 1941

Τέχνη και Ελευθερία

«Εργάτριες όλου του κόσμου να είστε όμορφες»

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Η άγνωστη ιστορία της ένωσης καλλιτεχνών «Art et Liberté» (1938-1948), που δραστηριοποιήθηκε στο Κάιρο, και ουσιαστικά αποτέλεσε την Υπερρεαλιστική Ομάδα της Αιγύπτου.

Από τη συνάντηση των André Breton (1896-1966) και Leon Trotsky (1879-1940) στο Μεξικό, το 1938, ανάμεσα σε άλλα σχέδια των δύο ανδρών, γεννήθηκε και η ιδέα της «Διεθνούς Ομοσπονδίας Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης-(FIARI)», ως αντίδραση στο κύμα της λογοκρισίας που είχε επιβληθεί στη ναζιστική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία. Τον Φεβρουάριο του 1939, στο δεύτερο και τελευταίο φύλλο του «Clé», του δελτίου αυτής της πρόσκαιρης οργάνωσης (το εξέδιδε ο Maurice Nadeau), διαβάζουμε μια σύντομη είδηση: «Την Παρασκευή 19 Ιανουαρίου του 1939 ιδρύθηκε στο Κάιρο μια ομάδα με το όνομα ‘Τέχνη και Ελευθερία’, έχοντας ως αντικείμενο: 1. Την έκφραση των πολιτιστικών και καλλιτεχνικών ελευθεριών, 2. Την ανάδειξη έργων, ανθρώπων και αξιών των οποίων η κατανόηση είναι απαραίτητη για να καταλάβουμε την εποχή μας και 3. Τη διατήρηση μιας στενής επαφής ανάμεσα στη νεολαία της Αιγύπτου και στην παγκόσμια λογοτεχνική, καλλιτεχνική και κοινωνική επικαιρότητα». Είχε προηγηθεί η κυκλοφορία του μανιφέστου-μπροσούρα, «Ζήτω η Εκφυλισμένη Τέχνη», στο Κάιρο στις 22 Δεκεμβρίου του 1938, ενάντια στην καταστροφή κορυφαίων έργων Τέχνης στη χιτλερική Γερμανία και στην απαγόρευση λογοτεχνικών κειμένων στη φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι. Το μανιφέστο έφερε την υπογραφή μίας δυναμικής ομάδας νέων Αιγύπτιων καλλιτεχνών, συγγραφέων, ποιητών, δημοσιογράφων, δικηγόρων και πολιτικών, που για μία δεκαετία οδήγησαν την πρωτοπορία και έφεραν την ανανέωση των αιγυπτιακών γραμμάτων και τεχνών με την εισαγωγή των αξιών, θέσεων και πράξεων του υπερρεαλιστικού κινήματος. 

Art et Liberté

Στηριγμένη στην πρωτοβουλία ενός γαλλόφωνου υπερρεαλιστή ποιητή, του Georges Henein (1914-1973) και τη συνδρομή των Ramses Yunan (1913-1966), Fouad Kamel και Kamel el-Telmessany, η ομάδα «Τέχνη και Ελευθερία» κατάφερε να ενσαρκώσει για δέκα χρόνια, τη μοναδική πραγματική προσπάθεια, στην Αίγυπτο, που προωθούσε με απόλυτη ελευθερία ύφους έννοιες της δυτικής πρωτοπορίας, που ήταν επιλήψιμες στα μάτια του Ισλάμ, διεκδικώντας ταυτόχρονα μία κουλτούρα με εθνικό χρώμα. Μέσω των πολυγραφημένων προκηρύξεων, των διαλέξεων, των περιοδικών που τυπώνονταν στα γαλλικά και στα αραβικά, όπως και της οργάνωσης πέντε εκθέσεων της «Ανεξάρτητης Τέχνης στην Αίγυπτο», αποκαλύφθηκαν (έστω όπως-όπως) στο αιγυπτιακό κοινό τα ευεργετήματα της σεξουαλικής παιδείας, η ανάγκη της χειραφέτησης των γυναικών στην κοινωνία, οι θεωρίες του Φρόιντ, μια μετάφραση στα αραβικά της «Διεθνούς», ο αυτοματισμός στην ποίηση και τη ζωγραφική και μια ορθολογιστική κριτική της μουσουλμανικής θρησκείας. Η σκληρότητα του πολέμου, οι γλωσσικοί διαχωρισμοί, η λογοκρισία, ο πιεστικός εκφοβισμός των αρχών και τέλος η αυτοεξορία των κυριότερων εκπροσώπων της ομάδας στην Ευρώπη, εξηγούν την τελική διάλυση αυτού του κινήματος, του οποίου το σημαντικότερο πλεονέκτημα ήταν ότι αποδέχτηκε δίχως επιφύλαξη ότι οι αρετές της τέχνης είναι παγκόσμιες και δίχως όρια.

Περιοδικά & έντυπη δράση

Η ομάδα εξέδιδε τη μηνιαία επιθεώρηση Τέχνης «al-Tatawwur», στα αραβικά, κυκλοφορώντας εφτά τεύχη. Το πρώτο τεύχος τυπώθηκε τον Ιανουάριο του 1940, με αρχισυντάκτη τον Anwar Kamel. Παράλληλα προχώρησαν στην ίδρυση και επιμέλεια της εβδομαδιαίας εφημερίδας «Don Quixote», στα γαλλικά, με το πρώτο φύλλο να κυκλοφορεί τον Δεκέμβριο του 1939 για να σταματήσει λίγο αργότερα. Στη συνέχεια συμμετείχαν στην κυκλοφορία του «Νέου Περιοδικού», με τον Ramses Yunan στη θέση του αρχισυντάκτη. Σε όλες αυτές τις εκδόσεις (όπως επίσης και στα φυλλάδια και στους καταλόγους ατομικών και ομαδικών εκθέσεων) η ομάδα «Τέχνη και Ελευθερία», διεύρυνε τους ορίζοντές της δίνοντας λόγο σε θέματα που αφορούσαν στα καλλιτεχνικά, λογοτεχνικά, κοινωνικά και πολιτικά πρωτοποριακά ρεύματα, ενώ δεν παρέλειπαν να εκθέτουν πρωτότυπα έργα της δικής τους ιδιαίτερης καλλιτεχνικής και ποιητικής δημιουργίας.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 11 Απριλίου 2015, σ. 5.