Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 33

(1900-1945)

Robert Desnos

[Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

«Αυτή η καρδιά που μισούσε τον πόλεμο τώρα χτυπά για τον αγώνα και τη μάχη»

«Μου φαίνεται ότι πέρα από τον υπερρεαλισμό υπάρχει κάτι πολύ μυστηριώδες, ότι πέρα από την αυτόματη γραφή είναι ο ελεύθερος άνθρωπος, πέρα από την ποίηση το ποίημα, πέρα από την ποίηση που υπομένουμε η ποίηση που μας έχει επιβληθεί, ότι πέρα από την ελεύθερη ποίηση υπάρχει ο ελεύθερος ποιητής.», Robert Desnos, Ποιήματα, από τη συλλογή «Domain public», μτφρ. Βερονίκη Δαλακούρα, εκδ. Εστία, σ. 122.

   Το παραπάνω απόσπασμα του Desnos, από τις «Σκέψεις πάνω στην ποίηση», γράφτηκε στο Παρίσι τον Ιανουάριο του 1944 –ένα μήνα πριν από τη σύλληψή του στις 22 Φεβρουαρίου του 1944, όπου και φυλακίζεται στη Φρεν.

   Ο υπερρεαλισμός χάρισε στη λογοτεχνία την απόλαυση της παραφοράς, τον ακατέργαστο ερωτικό συνειρμό, τη χάρη της αδυναμίας. Ο Robert Desnos, από τους πλέον ενδιαφέροντας «αποσχισθέντες», αν και το λαμπρότερο μέρος του έργου του γράφτηκε όσον καιρό ο ίδιος αποτελούσε εν δυνάμει κύτταρο του υπερρεαλισμού, παρέμεινε ως το τέλος της σύντομης ζωής του, πιστός στις αρχές του Κινήματος που σαν πρώτη αρχή και θεμέλιο έθετε της Ελευθερία: ελευθερία στην έκφραση, στον τρόπο σκέψης, στις σχέσεις.

   Ο Desnos υπήρξε από τους πλέον άμεσους και ερωτικούς ποιητές της δεκαετίας του ’30. Ο υπερρεαλισμός τον διεκδικεί έως ενός σημείου. Το έργο του, μοναδικό σε λυρισμό και έμπνευση, όχι μόνο ανθίσταται στο χρόνο, αλλά επιβάλλεται όλο και πιο δυναμικά.

Ημερολόγιο ενός φαντάσματος

Απ’ όλη την πρώτη γενιά των υπερρεαλιστών, ο Robert Desnos υπήρξε εκείνος που συνδύασε επιθυμητική παραφορά και γλωσσική τόλμη: από τα εκτυφλωτικά προϊόντα του αυτόματου λόγου του μέχρι την εκδίπλωση του ερωτικού πάθους στα όρια των λέξεων. Τα περισσότερα από τα γραπτά του της περιόδου εκείνης (1925-1929) είναι σημαδεμένα από τη σκιά της τραγουδίστριας Yvonne George, η οριστική εξαφάνιση της οποίας από τη ζωή του Desnos θα συμπέσει με την απομάκρυνσή του από τον υπερρεαλισμό. Τα μικρότερα σε έκταση κείμενα που αφορούν άμεσα εκείνον τον τρελό όσο και απελπισμένο έρωτα ανθολογούνται στο εξαίρετο βιβλίο του ποιητή, μεταφραστή και εμβριθούς μελετητή του Υπερρεαλισμού (Διεθνούς και Ελληνικού), Νίκου Σταμπάκη, «Ημερολόγιο ενός φαντάσματος» που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Φαρφουλάς. Μεταφράζονται η ερωτική του ποίηση, περιλαμβανομένης της περίφημης συλλογής «Στη μυστηριώδη», πεζά, δύο σενάρια (το ένα από τα οποία υπήρξε η βάση για τη διάσημη ταινία του Man Ray «Ο Αστερίας») και κάποιες απόπειρες ανάλυσης/κριτικής αποτίμησης της George ως καλλιτέχνιδας.

45 χρόνια στις επάλξεις

Ο Robert Desnos γεννιέται στην αρχή του περασμένου αιώνα, το 1990, στο Παρίσι. Τελειώνοντας την υποχρεωτική εκπαίδευση, αρχίζει να μαθαίνει μόνος του ισπανικά και αγγλικά. Το 1917 εργάζεται υπάλληλος σε ένα φαρμακείο και το 1918 γράφει και αρχίζει να δημοσιεύει στο «Βήμα των Νέων», σοσιαλιστική επιθεώρηση που διευθύνει ο Ανρί Μπαρμπίς. Το 1919 γράφει τη συλλογή των ποιημάτων «Προσπέκτους», «Ωδή στην Κοκό», «Τα φτιασίδια των Αργοναυτών». Μεταξύ 1920 και 1921 υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία στο Σομόν και κατόπιν στο Μαρόκο. Το 1922 γίνεται μέλος της ομάδας «Littérature», μαζί με τους Μπρετόν, Αραγκόν, Ελυάρ, Περέ, Κρεβέλ. Ο Αντρέ Μπρετόν επανειλημμένα επαινεί το ρόλο που έπαιξε ο Desnos στη γέννηση του υπερρεαλισμού. Συμμετέχει στις δραστηριότητες της ομάδας μέχρι το 1929 όπου και έρχεται σε ρήξη με τον Μπρετόν. Μεγάλη ήταν η επιτυχία του στα υπνωτιστικά πειράματα και στην αυτόματη καταγραφή λέξεων σαν αποτέλεσμα τηλεπάθειας. Οι πειραματισμοί αυτοί χαρακτηρίζουν τα πρώτα του ποιήματα. Όταν απομακρύνθηκε από την ομάδα των υπερρεαλιστών άρχισε να καλλιεργεί πιο παραδοσιακές μορφές ποίησης.

   Εργάστηκε ως μαχητικός δημοσιογράφος και έλαβε ενεργό μέρος στην παρισινή αντίσταση κατά των Γερμανών, ενώ πολλοί από τους υπερρεαλιστές και κυρίως τα πρωτοκλασάτα ονόματα είχαν φύγει για τη Νέα Υόρκη και γενικώς την Αμερική. Λίγο πριν τελειώσει ο πόλεμος τον συνέλαβαν οι Γερμανοί κατακτητές και τον φυλακίζουν στη Φρεν, όπως αναφέραμε παραπάνω. Τον Ιούνιο του 1944 μεταφέρεται στο στρατόπεδο Φλόχα στη Σαξονία. Στις 14 Απριλίου του 1945, το στρατόπεδο της Φλόχα εκκενώνεται. Ένα μέρος των κρατουμένων μεταφέρεται, κάτω από άθλιες συνθήκες, στο Τερεζίν της Τσεχοσλοβακίας. Πεθαίνει από τις κακουχίες, στις 8 Ιουνίου του 1945. Προηγουμένως όμως τον αναγνώρισε ένας Τσέχος φοιτητής, έχοντας δει το πορτρέτο του δημοσιευμένο στο βιβλίο του Μπρετόν, «Nadja». Από αυτόν πληροφορούμαστε ότι τις τελευταίες στιγμές του ο ηρωικά αμετακίνητος στην ηθική και την πράξη ποιητής τις πέρασε μιλώντας για την ποίηση και τον υπερρεαλισμό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

-Robert Desnos, Ποιήματα, επιλογή-μτφρ.-πρόλογος Βερονίκη Δαλακούρα, εκδ. Εστία, 1992

-Robert Desnos, Ημερολόγιο ενός φαντάσματος, επιλογή-εισαγωγή-μτφρ.-σημειώσεις Νίκος Σταμπάκης, εκδ. Φαρφουλάς, 2015

-Anna Balakian, Surrealism-the road to the absolute, The University of Chicago Press, 1986, pages 127, 164, 225, 241

-Φιλίπ Οντουάν, Οι σουρεαλιστές, μτφρ. Δημήτρης Δημούλης-Βασιλική Παπαοικονόμου, εκδ. Θεμέλιο, 1990, σσ. 21, 30, 31, 41, 42, 52, 57, 59, 63, 106

-Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Δεν άνθησαν ματαίως-Ανθολογία υπερρεαλισμού, εκδ. Νεφέλη, 1980, σσ. 281-283, 390

-Maurice Nadeau, Ιστορία του σουρεαλισμού, μτφρ. Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, εκδ. Πλέθρον, 2004, σσ. 48, 66-69, 79, 81-82, 91, 95, 103-104, 116, 118, 136, 141, 143, 153, 155-156, 164-165, 171, 214

-Πάτρικ Βάλντμπεργκ, Σουρεαλισμός, μτφρ. Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, εκδ. Υποδομή, 1982, σσ. 15, 16, 57, 75-76, 192

-Μάθιου Γκαίιλ, Νταντά & Υπερρεαλισμός, μτφρ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης, εκδ. Καστανιώτη, 1999, σσ. 203, 205, 217, 219, 228, 251, 268, 270, 272, 277, 360

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 27 Δεκεμβρίου 2015, σ. 4.