Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 35

Αφίσα της αναδρομικής έκθεσης του 2013

Gutai

«Η άγνωστη ιαπωνική πρωτοπορία»

[Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Σύλλογος Ιαπώνων καλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1954 και διαλύθηκε το 1972

Σε μια Ιαπωνία όπου στο αντίβαρο της παραδοσιακής κουλτούρας εξακολουθούν να κυριαρχούν οι δυτικές επιρροές, το «Gutai» («Γκουτάι») ταράζει τα νερά. Δημιουργεί ένα εξαιρετικά λεπτό μείγμα, με τη χημική έννοια της λέξης. Επεκτείνοντας την τεχνική του dripping (στάξιμο) του Τζάκσον Πόλοκ, ο Σιράγκα Καζούο ισορροπεί στην άκρη ενός σκοινιού πάνω από τον πίνακά του και απλώνει τα χρώματα με τα πέλματά του. Ο Γιοσιχάρα Ζίρο εκσφενδονίζει το χρώμα στον ουρανό χρησιμοποιώντας χαρταετούς.

   Το 1954, καμιά δεκαπενταριά νέοι (οι Σιμαμότο Σόζο, Γιαμαζάκι Τσουρούκο, Γιοσιχάρα Μίκιο, Γιοσίντα Τόσιο κ.ά.) συσπειρώνονται γύρω από τον Γιοσιχάρα Ζίρο ο οποίος, στην ηλικία των 50 ετών, θεωρείται ήδη δάσκαλος, για να ιδρύσουν το «Gutai». Την επόμενη χρονιά, θα προστεθούν κάποιοι ακόμα (Σιράγκα Καζούο, Μουρακάμι Σαμπούρο, Καναγιάμα Ακίρα) μεταξύ των οποίων και μία γυναίκα (Τανάκα Ατσούκο).

Η δράση

Το «Gutai» είναι ένας πολύ καλά οργανωμένος «καλλιτεχνικός σύλλογος», που θα συντάξει ένα μανιφέστο και θα εκδώσει ένα περιοδικό. Τα μέλη του θα συνυπογράψουν κάποια κοινά έργα, θα οργανώνουν εκθέσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα, όπως επίσης και θεάματα, καθώς και αυτό το καλλιτεχνικό είδος που ακόμα δεν έχει ονομαστεί performance – και όλα αυτά μέχρι το 1972, ημερομηνία θανάτου του Γιοσιχάρα Ζίρο και διάλυσης του συλλόγου.

   Με ένα ύφος που θυμίζει αυτό των φουτουριστών, το μανιφέστο διακηρύσσει: «Από εδώ και στο εξής, η τέχνη του παρελθόντος φαίνεται στα μάτια μας […] σαν μια απάτη. Ας τελειώνουμε με το σωρό των ειδώλων που πλημμυρίζουν τους βωμούς, τα παλάτια, τα σαλόνια και τα παλαιοπωλεία. Ας πετάξουμε όλα αυτά τα πτώματα στο νεκροταφείο […]. Η τέχνη ‘Gutai’ δεν μεταμορφώνει, δεν μεταλλάσσει την ύλη· της δίνει ζωή» (1956).

Η έκθεση του 1955

Το έργο που συνοψίζει εύστοχα τη φιλοσοφία της ομάδας είναι αυτό του Μουρακάμι Σαμπούρο: πρόκειται για οθόνες από χαρτί που ο καλλιτέχνης τις είχε τοποθετήσει κυρίως στην είσοδο της πρώτης έκθεσης «Gutai» το 1955, και που ο επισκέπτης έπρεπε να σχίζει ρίχνοντας το σώμα του μέσα σε αυτές. Μπορούμε βεβαίως να το ερμηνεύσουμε ως μια αναγέννηση. Στην πραγματικότητα, κάθε έργο έπρεπε να προσφέρει την ευκαιρία για μια καινούργια εμπειρία· αυτό είχε ως συνέπεια, μεταξύ άλλων, τη μεγάλη ποικιλία υλικών και εργαλείων που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες, καθώς και το γεγονός ότι μπορούσαν χωρίς διάκριση να ζωγραφίσουν έναν πίνακα ή να ανεβάσουν μία παράσταση.

Το δικαίωμα της ύλης στο λόγο

Παρόλο που το «Gutai» αναζήτησε το ζωογόνο πνεύμα σε μια επαφή με την ακατέργαστη ύλη (στη διάρκεια μια παράστασης που έγινε πολύ γνωστή, ο Σιράγκα Καζούο κυλιέται στη λάσπη), με τη Φύση (πολλές εκθέσεις γίνονται στην ύπαιθρο), στην ιδεολογία του δεν συναντάμε ούτε το θέμα της επιστροφής στη γήινη φυσική μήτρα ούτε την επιθυμία για επαναφορά των πρωτόγονων τελετουργιών, που χαρακτηρίζουν άλλες αβανγκάρντ του 20ού αιώνα. Οι καλλιτέχνες αυτοί κυρίως επιθυμούν να απαλλάξουν την ύλη από τις ψεύτικες ή παρωχημένες έννοιες που της έχουν αποδώσει, για να της επιστρέψουν το «δικαίωμά της στο λόγο» (1956).

   Η ύλη θεωρείται εργαλείο, ένα εργαλείο που επιτρέπει την πρόσβαση στο συγκεκριμένο κόσμο, που επιτρέπει την ενσάρκωση (είναι η διπλή έννοια της λέξης «Gutai»)· ποτέ δεν θεωρείται σύμβολο. Αντίθετα, το ταξίδι της ύλης οδηγεί στην ελάφρυνση των σωμάτων και των πνευμάτων. Ας κρίνουμε από τα παρακάτω: ο Καναγιάμα Ακίρα εκθέτει σε ένα πευκώνα ένα μονοπάτι μήκους 100 μέτρων από λευκό βινύλιο, κηλιδωμένο από αποτυπώματα βημάτων, το οποίο κάνει στροφές και καταλήγει να σκαρφαλώνει σε ένα δέντρο· η Τανάκα Ατσούκο «φωτίζει» το γυναικείο σώμα… εγκλωβίζοντάς το σε μια στολή φτιαγμένη από ηλεκτρικά λαμπάκια και από σωλήνες νέον, τα οποία το μεταμορφώνουν σε ένα τερατώδες χριστουγεννιάτικο δέντρο· ο Μοτονάγκα Σαμαντάσα δείχνει το νερό που το έχει σηκώσει ο άνεμος και ο Μουρακάμι Σαμπούρο στήνει μια σκηνή και την επιμηκύνει με έναν ροζ κύλινδρο, μέσα από τον οποίο ανακαλύπτουμε ένα κομμάτι γαλάζιου ουρανού.

   Όταν, για τις ανάγκες ενός άρθρου του περιοδικού «Life», το 1956,η ομάδα στήνει μια ξεχωριστή έκθεση, διαλέγει ως τοποθεσία τα ερείπια των δεξαμενών που είχαν βομβαρδιστεί στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με μια σχετική κομψότητα ο Γιοσιχάρα Ζίρο γράφει στο μανιφέστο του: «Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η σύγχρονη ομορφιά που την παρατηρούμε στις αλλοιώσεις που έχουν προκαλέσει οι καταστροφές και τα σημάδια του χρόνου πάνω στα αντικείμενα τέχνης και στα μνημεία του παρελθόντος… όταν αφεθούμε στη γοητεία των ερειπίων, ο διάλογος που ανοίγουν οι ρωγμές και τα ραγίσματα θα μπορούσε πράγματι να είναι η εκδίκηση που πήρε η Φύση για να ξαναβρεί την αρχική της κατάσταση».

Η ομάδα το 1955, στο κέντρο καθήμενος (sic) ο Γιοσιχάρα Ζίρο

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 2 Αυγούστου 2016, σ. 4.