Περιθωριακά 35

(1883-1924)

Φραντς Κάφκα

Οι αναρχικές καταβολές ενός μοναδικού συγγραφέα

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Ο νεαρός Φραντς Κάφκα (Πράγα, 1883-Κίρλινγκ, 1924) είχε γοητευτεί από τα δόγματα και τα κινήματα της κοινωνικής εξέγερσης. Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες σύγχρονών του Τσέχων, ο Κάφκα έτρεφε συμπάθεια για τους αναρχικούς σοσιαλιστικούς κύκλους της Πράγας και συμμετείχε σε κάποιες από τις δραστηριότητές τους. Λέγεται ότι στις αρχές του 1910 παρακολούθησε κάποιες συνεδριάσεις της «Λέσχης της Νεολαίας», μιας αναρχικής, αντιμιλιταριστικής και αντικληρικαλιστικής οργάνωσης και πήρε μέρος στις διαδηλώσεις ενάντια στην εκτέλεση του Ισπανού αναρχικού Φρανσίσκο Φερέρ.

   Το ενδιαφέρον στο αναρχικό κεφάλαιο της βιογραφίας του Κάφκα έγκειται στο ότι μας προσφέρει ένα χρήσιμο κλειδί για την ανάγνωση του έργου του, κυρίως των κειμένων που έγραψε από το 1912 και μετά. Η γοητεία αυτού του έργου οφείλεται και στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του που δεν επιτρέπει μονοσήμαντες ερμηνείες. Το αναρχικό «ήθος» εκφράζεται μέσα από διάφορες καταστάσεις που βρίσκονται στην καρδιά των κυριότερων λογοτεχνικών του κειμένων αλλά κυρίως μέσα από τον ακραία επικριτικό τρόπο με τον οποίο απεικονίζεται η εξουσία, το καταπιεστικό και εκφοβιστικό πρόσωπο της ανελευθερίας.

   Μια αντιαυταρχική τάση ελευθεριακής έμπνευσης διατρέχει το σύνολο του μυθιστορηματικού έργου του Κάφκα μέσα από μία κίνηση εντεινόμενης «απο-προσωποποίησης» από την πατρική και προσωποποιημένη εξουσία προς τη διοικητική και ανώνυμη εξουσία. Δεν πρόκειται για κάποιο πολιτικό δόγμα, αλλά για έναν ανατρεπτικό τρόπο σκέψης και μια κριτική ευαισθησία που έχει ως κύριο όπλο της την ειρωνεία.

   Αυτή η στάση έχει βαθιές ρίζες στη σχέση του με τον πατέρα. Η αυταρχική εξουσία του «pater familas» είναι για το συγγραφέα το ίδιο το αρχέτυπο της πολιτικής τυραννίας. Στο «Γράμμα στον πατέρα» (1919), ο Κάφκα θυμάται: «Πήρες στα μάτια μου τον αινιγματικό χαρακτήρα που έχουν οι τύραννοι που ο νόμος τους δεν βασίζεται στη σκέψη, αλλά στο άτομό τους». Αντιμέτωπος με το βίαιο, άδικο και αυθαίρετο τρόπο με τον οποίο ο πατέρας του μεταχειριζόταν τους υπαλλήλους του, αισθάνεται αλληλέγγυος με τα θύματα: «Έτσι το κατάστημά σου ήταν για μένα ανυπόφορο, μου θύμιζε τη δική μου θέση απέναντι σε εσένα… Έτσι, αναγκαστικά πήρα το μέρος του προσωπικού… ».

   Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του αυταρχισμού που καταγγέλλει ο Κάφκα μέσα από τα λογοτεχνικά του κείμενα είναι η αυθαιρεσία: οι αποφάσεις επιβάλλονται από τα πάνω, χωρίς καμιά ηθική δικαίωση, ορθολογική ή ανθρώπινη, ενώ οι απαιτήσεις από το θύμα συχνά είναι υπερβολικές και παράλογες. Η ενοχή θεωρείται, αδίκως, ως προφανής και αυτονόητη, δεν χρειάζεται να αποδειχτεί και η τιμωρία είναι εντελώς δυσανάλογη με το «λάθος» (το οποίο είναι ανύπαρκτο ή ασήμαντο).

   Το πρώτο του μείζον έργο , «Η Ετυμηγορία» (1912), περιστρέφεται αποκλειστικά γύρω από την πατρική εξουσία. Αντίθετα, στα δύο μεγάλα ημιτελή μυθιστορήματά του -«Η Δίκη», (1914) και «Ο Πύργος» (1922)- , μιλά για μια γραφειοκρατική εξουσία, που είναι ανώνυμη, ακατανόητη και αόρατη. Η «Αμερική» (1913-1914) κατέχει μια ενδιάμεση θέση: τα αυταρχικά πρόσωπα είναι άλλοτε πατρικές φιγούρες και άλλοτε διοικητικές, ενίοτε συνδυάζοντας τη γραφειοκρατική ψυχρότητα με τον προσωπικό δεσποτισμό.

   Στη «Δίκη» και στον «Πύργο», η εξουσία είναι ένας ιεραρχημένος, αφηρημένος και απρόσωπος «μηχανισμός»: οι γραφειοκράτες, όποιον χαρακτήρα και αν έχουν, βίαιο, μικροπρεπή ή χυδαίο, δεν είναι παρά τα γρανάζια αυτού του μηχανισμού. Αντίθετα από ό,τι συχνά υποστηρίζεται, τα δύο μεγάλα μυθιστορήματά του δεν αποτελούν μια διαμαρτυρία ενάντια στο γηραιό αυστροουγγρικό αυτοκρατορικό κράτος, αλλά ενάντια στην κρατική μηχανή στην πιο σύγχρονη μορφή της: στον ανώνυμο χαρακτήρα της, καθώς πρόκειται για ένα γραφειοκρατικό, αλλοτριωμένο, «πραγματοποιημένο» και αυτόνομο σύστημα που έγινε αυτοσκοπός.

   Αυτή η πτυχή του καφκικού έργου αποδόθηκε εύστοχα από τον Όρσον Γουέλς σε μια διάσημη ταινία του 1962 που την εμπνεύστηκε από τη «Δίκη». Η ομότιτλη αυτή ταινία δεν είναι πάντα πιστή στο κείμενο, αλλά εκφράζει με καταπληκτικό τρόπο το πνεύμα του έργου, το οποίο μεταφέρει σε ένα σύγχρονο, παγερό και απρόσωπο σκηνικό.

   Δεν είναι τυχαίο που η λέξη «καφκικός» μπήκε στην καθομιλουμένη. Δηλώνει μια όψη της κοινωνικής πραγματικότητας την οποία η κοινωνιολογία ή η πολιτική επιστήμη συνήθως την αγνοούν, αλλά η αναρχική και κριτική ευαισθησία του Κάφκα την έχει συλλάβει θαυμάσια: την καταπιεστική και παράλογη φύση του γραφειοκρατικού εφιάλτη, την αδιαφάνεια, τον ανεξιχνίαστο και ακατανόητο χαρακτήρα των κανόνων της κρατικής ιεραρχίας, έτσι όπως αυτοί βιώνονται από τους «από κάτω» και τους «απέξω».

   Ο Κάφκα συχνά παρουσιάζεται ως θεμελιωτής, μαζί με τον Προυστ και τον Τζόις, της λογοτεχνικής νεωτερικότητας, που έρχεται σε ρήξη με την προγενέστερη μυθιστορηματική παράδοση. Επιπλέον, η τελειότητα του ύφους του και η ποιητική του γραφή, που συνδυάζει το φανταστικό με τη μέγιστη ρεαλιστική ακρίβεια, καθώς και η αινιγματική δομή των ημιτελών μυθιστορημάτων του, τον καθιστούν έναν μοναδικό συγγραφέα, που δεν μπορεί να ταξινομηθεί σε καμία κατηγορία. 

  

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 2 Αυγούστου 2016, σ. 5.