Πολιτισμικοί Μετεωρίτες 46

Ο Τσέχος υπερρεαλιστής κινηματογραφιστής, Jan Svankmajer

Jan Svankmajer

«Δεκάλογος»

Πολιτισμικοί Μετεωρίτες-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου

   Το 2014 ο κορυφαίος Τσέχος υπερρεαλιστής κινηματογραφιστής κινουμένων σχεδίων (επίσης γλύπτης, ζωγράφος, χαράκτης, μαριονετίστας και συγγραφέας), Jan Svankmajer (Πράγα 1934), συμπλήρωσε τα ογδόντα του χρόνια. Πλήθος φεστιβαλικών αφιερωμάτων έχουν φωτίσει και αναδείξει το έργο του, ενώ στην Ελλάδα έγινε ευρύτερα γνωστός από την αναδρομή στις ταινίες και την προσωπικότητά του μέσα από το «47^ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης», το 2006. Στην Κύπρο είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε μία επιλογή ταινιών του μικρού μήκους, στο πλαίσιο της έκθεσης «Υπό Κατασκευή Εναλλακτικοί Μουσειακοί Χώροι», στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, το 2008.

   Ο «Δεκάλογος», που ακολουθεί, γράφτηκε από τον Svankmajer στην Πράγα, το 1999, και δημοσιεύτηκε στο κινηματογραφικό περιοδικό «Vertigo» (τρίτος τόμος, πρώτο τεύχος, Άνοιξη 2006) σε αγγλική μετάφραση της Tereza Stehlíková, απ’ όπου και τον μεταφράζουμε στην ελληνική γλώσσα.

1. Να θυμάσαι ότι υπάρχει μόνο μια μορφή «ποίησης». Το αντίθετο της ποίησης είναι η επαγγελματική δεξιοτεχνία. Προτού αρχίσεις να κάνεις μια ταινία, γράψε ένα ποίημα, ζωγράφισε μια εικόνα, φτιάξε ένα κολάζ, γράψε ένα μυθιστόρημα ή ένα δοκίμιο κ.λπ. Μόνο καλλιεργώντας την ικανότητά σου να εκφράζεσαι οικουμενικά διασφαλίζεις ότι θα κάνεις μια καλή ταινία.

2. Αφέσου στις εμμονές σου. Δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο. Οι εμμονές είναι τα λείψανα της παιδικής ηλικίας. Και οι πλέον πολύτιμοι θησαυροί έρχονται από τα βάθη της παιδικής ηλικίας. Την πύλη προς την παιδική σου ηλικία πρέπει να την κρατάς πάντα ανοιχτή. Περισσότερο έχει να κάνει με τα συναισθήματα κι όχι με συγκεκριμένες αναμνήσεις. Δεν πρόκειται για το συνειδητό, αλλά για το ασυνείδητο. Άσε το ποτάμι μέσα σου να κυλήσει ελεύθερα. Επικεντρώσου σ’ αυτό, ενώ ταυτόχρονα να παραμένεις απόλυτα ήρεμος. Όταν φτιάχνεις την ταινία σου, πρέπει να είσαι «βυθισμένος» σ’ αυτήν και τις 24 ώρες της ημέρας. Μόνον έτσι θα διεισδύσουν οι εμμονές σου -η παιδική σου ηλικία- στην ταινία σου, χωρίς να το συνειδητοποιήσεις. Έτσι, η ταινία σου, θα γίνει ένας θρίαμβος της «παιδικότητας»: περί αυτού, ακριβώς, πρόκειται.

3.  Χρησιμοποίησε την τεχνική του animation σαν μια μαγική λειτουργία. Το animation δεν αφορά στο να κάνεις άψυχα αντικείμενα να κινούνται, αφορά στο να τα εμψυχώνεις. Πριν δώσεις ζωή σ’ ένα αντικείμενο, προσπάθησε να το κατανοήσεις. Όχι τη χρηστική του λειτουργία, αλλά την εσωτερική του ζωή. Τα αντικείμενα, κυρίως τα παλιότερα, υπήρξαν μάρτυρες συγκεκριμένων γεγονότων, ανθρώπινων πράξεων και της τύχης αυτών, κι έχουν κατά κάποιον τρόπο σημαδευτεί απ’ όλα αυτά. Οι άνθρωποι τα έχουν αγγίξει σε διαφορετικές καταστάσεις, ενόσω ενεργούσαν υπό το κράτος ποικίλων συναισθημάτων, κι έχουν αποτυπώσει σ’ αυτά διάφορες πνευματικές συνθήκες. Αν θέλεις να αποκαλύψεις κάποιες απ’ αυτές τις καλά κρυμμένες όψεις των αντικειμένων μέσα από την κάμερα, πρέπει να αφουγκραστείς. Πολλές φορές ακόμη και για χρόνια. Οφείλεις να γίνεις, πρώτα, συλλέκτης, και μόνο μετά κινηματογραφιστής. Το εμφύσημα της ζωής στα αντικείμενα μέσω του animation πρέπει να είναι μια φυσική διαδικασία. Η ζωή πρέπει να έρχεται μέσα απ’ αυτά κι όχι μέσα από την ιδιορρυθμία σου. Μην βιάζεις, ποτέ, τα αντικείμενα. Μην αφηγείσαι τις δικές σου ιστορίες διαμέσου αυτών, αφηγήσου τις δικές τους. 

4.  Συνέχισε να περνάς από το όνειρο στην πραγματικότητα κι αντιστρόφως. Δεν υπάρχει λογική μετάβαση απ’ το ένα στ’ άλλο. Μόνο μια ελάχιστη σωματική ενέργεια, που διαχωρίζει τα όνειρα απ’ την πραγματικότητα: το άνοιγμα ή το κλείσιμο των ματιών σου. Όταν ονειροπολείς, ούτε καν αυτό είναι απαραίτητο.

5.  Προσπαθώντας ν’ αποφασίσεις τι είναι πιο σημαντικό, εμπιστεύσου την εμπειρία του ματιού ή του σώματος. Να εμπιστεύεσαι πάντα το σώμα, διότι η αφή είναι παλαιότερη αίσθηση από την όραση και η εμπειρία της πιο θεμελιακή. Εκτός αυτού, στο σύγχρονό μας οπτικοακουστικό πολιτισμό, το μάτι είναι μάλλον κουρασμένο και «σμπαραλιασμένο». Η εμπειρία του σώματος είναι αυθεντικότερη, ακατοίκητη από την αισθητικοποίηση, αλλά να προσέχεις τη συναίσθηση.   

6.  Όσο βαθύτερα εισδύεις σε μια φανταστική ιστορία, τόσο ρεαλιστικότερος πρέπει να είσαι αναφορικά με τη λεπτομέρεια. Εδώ, πρέπει να βασιστείς πλήρως στην ονειρική εμπειρία. Μη φοβάσαι μήπως γίνεις «βαρετά περιγραφικός», σχολαστικά έμμονος με κάποια «ασήμαντη λεπτομέρεια», ντοκουμενταριστικός. Πρέπει να πείσεις τους θεατές ότι όλα όσα βλέπουν στην ταινία σου τους αφορούν, ότι είναι μέρος και του δικού τους κόσμου κι ότι έχουν υποβληθεί σ’ αυτήν μέχρι τέλους, χωρίς να το συνειδητοποιούν. Οφείλεις να τους πείσεις γι’ αυτό μ’ όλα τα μέσα που διαθέτεις. 

7.  Η φαντασία είναι ανατρεπτική, καθώς προτάσσει το δυνατό ενάντια στο πραγματικό. Γι’ αυτό πρέπει να χρησιμοποιείς την πλέον αχαλίνωτη φαντασία σου. Είναι το μεγαλύτερο δώρο που έχει δεχθεί η ανθρωπότητα. Η φαντασία κάνει τους ανθρώπους ανθρώπινους, όχι η εργασία. Η φαντασία, η φαντασία, η φαντασία…

8. Να διαλέγεις θέματα με τα οποία νιώθεις αμφίθυμος. Η αμφιθυμία σου πρέπει να είναι αρκετά βαθιά έτσι ώστε να μπορείς να περπατάς στην κόψη της, χωρίς να πέφτεις εκατέρωθεν των πλευρών ή και στις δύο συγχρόνως. Μόνον έτσι θα αποφύγεις το μέγιστο αμάρτημα: την ταινία «με τον τρόπο κάποιων άλλων».

9.  Καλλιέργησε τη δημιουργικότητά σου ως μια μορφή αυτό-θεραπείας. Μια τέτοια -ενάντια στην αισθητική- στάση φέρνει τη δημιουργικότητα εγγύτερα στις πύλες της ελευθερίας. Αν υπάρχει, τελικά, κάποιος σκοπός στη δημιουργικότητα είναι ότι μας απελευθερώνει. Καμιά ταινία (ζωγραφική, ποίημα) δεν μπορεί να απελευθερώσει τον θεατή εάν δεν απελευθερώσει, πρώτα, τον δημιουργό της. Κάθε τι άλλο είναι ζήτημα της «κοινής υποκειμενικότητας». Η δημιουργικότητα ως μία διαδικασία διαρκούς απελευθέρωσης των ανθρώπων.   

10. Βάζε πάντα τη συνοχή του εσωτερικού σου οράματος ή του ψυχολογικού αυτοματισμού πριν από μια ιδέα. Μια ιδέα, ακόμη και η μεγαλύτερη, δεν μπορεί να είναι ποτέ το μοναδικό κίνητρο για να θέλεις να κάνεις μια ταινία. Η δημιουργική διαδικασία δεν σημαίνει να περνάς από τη μια ιδέα στην άλλη. Μια ιδέα γίνεται μέρος της δημιουργικής διαδικασίας μόνο όταν έχεις βρει το θέμα που θέλεις να εκφράσεις και το έχεις κατανοήσει πλήρως. Έτσι προκύπτουν οι σωστές ιδέες. Μια ιδέα είναι κομμάτι της δημιουργικής διαδικασίας, όχι μια παρόρμηση να γίνεις αίφνης δημιουργικός. Μην δουλεύεις ποτέ, πάντα να αυτοσχεδιάζεις. Το σενάριο είναι σημαντικό για τον παραγωγό, όχι για ’σένα. Είναι ένα δεσμευτικό τεκμήριο, όπου πρέπει να επιστρέφεις μόνον όταν σε εγκαταλείπει η φαντασία σου.

Σημείωση

   Αν κι έχω διατυπώσει τον «Δεκάλογο» αυτό στο χαρτί, δεν σημαίνει ότι αναφέρομαι σ’ αυτόν συνειδητά. Οι κανόνες αυτοί προέκυψαν μέσα από τη δουλειά μου, δεν προηγήθηκαν. Όπως και να ’χει, οι κανόνες υπάρχουν για να παραβιάζονται, όχι για να αποφεύγονται. Ωστόσο υπάρχει ένας «κανόνας», που εάν παραβιαστεί ή αποφευχθεί, γίνεται καταστροφικός για τον καλλιτέχνη: Μην υποτάσσεις ποτέ τη δημιουργικότητά σου σε οτιδήποτε πέραν της ελευθερίας.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 31 Μαΐου 2015, σ. 4.