Περιθωριακά 45

Πολ-Εμίλ Μπορντιά

[1905-1960]

Παγκόσμια Άρνηση

Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου

Μανιφέστο καλλιτεχνών και διανοούμενων της αβανγκάρντ του Κεμπέκ (Καναδάς), το οποίο δημοσιεύτηκε στο Μόντρεαλ τον Αύγουστο του 1948

Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το Κεμπέκ υπερτερεί της Ευρώπης μόνο ως προς την ακμάζουσα οικονομία του: τα ήθη και, κατά μείζονα λόγο, κάθε καλλιτεχνική έκφραση, παραμένουν εντελώς αγκυλωμένα από έναν φορτικό καθολικισμό, από το σοκ της γέννησης του μακαρθισμού και τους κάθε είδους τοπικισμούς. Από πείσμα, τα ελεύθερα πνεύματα ονειρεύονται πότε τη Νέα Υόρκη και πότε το Παρίσι, δημιουργώντας ξανά δεσμούς με αυτό το παλιό λιμάνι γλωσσικής νηολόγησης, όπου το σουρεαλιστικό κίνημα ενώνει εκείνη την εποχή την πλειονότητα των αλλοδαπών αβανγκάρντ που νιώθουν αδικημένες στη χώρα τους.

Οι αυτοματιστές

   Ήδη από το 1943, ο αρχικός πυρήνας μιας ομάδας, που το 1948 θα περιλαμβάνει καμιά δεκαπενταριά νέους ζωγράφους, ποιητές, χορευτές, χορεύτριες και φωτογράφους από το Μόντρεαλ, έρχεται σε επαφή με τον Μπρετόν. Καθοδηγούμενοι από τον Πολ-Εμίλ Μπορντιά (1905-1960), ζωγράφο και καθηγητή της Σχολής Επίπλου του Μόντρεαλ, οι «αυτοματιστές» προσπαθούν να μεταφέρουν, κυρίως στους πίνακές τους, αυτή την αρχή, που τόσο την εκτιμά ο Γάλλος ποιητής: μιας μη προμελετημένης και υπαγορευμένης από το υποσυνείδητο γλώσσας, η οποία είναι ελεύθερη από κάθε ορθολογική επιθυμία του να σημαίνει κάτι και η οποία έχει ως μοναδικό νόμο την άρνηση κάθε παραδοσιακής, καθησυχαστικής και αυθαίρετης ασπίδας προστασίας των εικαστικών τεχνών. Σε μια επιστολή του στον Μορίς Γκανιόν, ο Μπορντιά, γράφει τον Μάιο του 1942: «Καθισμένος μπροστά σε ένα λευκό χαρτί, με το πνεύμα ελεύθερο από κάθε λογοτεχνική ιδέα, υπακούω στην πρώτη παρόρμηση. Αν μου έρθει στο μυαλό να τοποθετήσω το κάρβουνο ζωγραφικής στο κέντρο του φύλλου, ή σε κάποια από τις πλευρές του, το κάνω χωρίς συζήτηση, και ούτω καθεξής. Ακολουθώ την ίδια πορεία και για το χρώμα. Όπως και για ένα σκίτσο, αν η πρώτη ιδέα είναι να χρησιμοποιήσω κίτρινο, δεν το συζητώ. Και αυτό το πρώτο χρώμα καθορίζει και τα υπόλοιπα».

   Αν και ήδη κάποιοι άλλοι είχαν καταβάλει παρόμοιες προσπάθειες, αυτή η εφαρμογή στις πλαστικές τέχνες μιας μεθόδου που εφαρμόζεται αποκλειστικά στη γραφή θα καταστεί, χάρη στους «αυτοματιστές» του Κεμπέκ, μια ζωγραφική αρχή συλλογική, ορισμένη και οργανωμένη. Με αυτή την ιδιότητα, οι ανήσυχες εισβολές ενός Ζαν-Πολ Ριοπέλ, η ονειρική έκσταση ενός Πιέρ Γκοβρό, όπως και τα περισσότερα έργα των Μαρσέλ Φερόν, Ζαν-Πολ Μουσό, Μαρσέλ Μπαρμπό, Φερνάρ Λεντίκ και του ίδιου του Μπορντιά, που μπορούμε να τα συγκρίνουμε με την αμερικανική λυρική αφηρημένη τέχνη, διαφοροποιούνται σαφώς από τις μεθόδους ενός Μέισον ή ενός Μιρό στο Παρίσι.

Το μανιφέστο

   Το καλοκαίρι του 1947 η ομάδα εκθέτει τα έργα της στην γκαλερί του Κήπου του Λουξεμβούργου στο Παρίσι. Τον Αύγουστο του 1948 ο Μπορντιά συντάσσει την «Παγκόσμια Άρνηση». Πρόκειται για ένα αισθητικό και πολιτικό μανιφέστο που θα έχει μια χωρίς προηγούμενο απήχηση στην πολιτιστική ιστορία του Κεμπέκ. Το συνυπογράφουν και τα άλλα μέλη της ομάδας των «αυτοματιστών». Αυτή η αναρχική διακήρυξη, που είναι ανελέητη κατά του Κλήρου, έχει την οξεία σφοδρότητα ενός σωτήριου σκοπού: «Άρνηση να κλείσουμε τα μάτια μπροστά στη διαφθορά, στην κοροϊδία που διαιωνίζεται μέσω της γνώσης, της εξυπηρέτησης, της οφειλόμενης ευγνωμοσύνης. Άρνηση να σιωπήσουμε. Άρνηση να υπηρετήσουμε. Άρνηση κάθε πρόθεσης, ολέθριο όπλο της λογικής».  Μπορεί η διεύθυνση της Σχολής Επίπλου να απέλυσε αμέσως τον Μπορντιά, ωστόσο έχει δημιουργηθεί προηγούμενο, στο οποίο οφείλει πολλά η ήρεμη κίνηση της δεκαετίας του ’60.

   Οι «αυτοματιστές» εμφανίζονται επιφυλακτικοί απέναντι στον Μπρετόν. Ωστόσο, στην «Παγκόσμια Άρνηση», καταφεύγουν στις αποχρώσεις μιας υπέρμετρης μεγαλοπρέπειας, η οποία είναι χαρακτηριστική των δηλώσεων των σουρεαλιστών του Μεσοπολέμου. Και τούτο επειδή, σκοτώνοντας αυτόν τον «πατέρα», δεν έκαναν τίποτα άλλο πέρα από το να εφαρμόζουν υπάκουα το απίστευτο μάθημά του.

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 7 Ιουνίου 2015, σ. 5.