Περιθωριακά 19

Οι πρωτεργάτες του κινήματος «Ρήξη»

[Άνοιξη 1934-Καλοκαίρι 1939]

Βέλγιο & Υπερρεαλισμός

«Ολόγυμνος στη μύτη μιας βελόνας»

[Περιθωριακά-Κωνσταντίνος Α. Ει. Παπαθανασίου]

Ο υπερρεαλισμός ήταν μια πραγματική απελευθέρωση, άμεσα συνδεδεμένη με τα κοινωνικά και επαναστατικά ζητήματα που έθεσε η απεργία των εργατών το 1932, κυρίως στην επαρχία του Βελγίου, Haine-Saint Paul (Hainaut)

Στο αφιέρωμα στη γαλλόφωνη λογοτεχνία του Βελγίου, του περιοδικού «η λέξη» (βλέπε «Πηγές»), γράφει σ’ ένα κείμενό του ο Σωτήρης Τσαμπηράς: «Πίσω από την προκλητική προθήκη μιας σφύζουσας ματεριαλιστικής κοινωνίας, παράλληλα με την έντονη οικονομική δραστηριότητα, την ισχυρή και άτεγκτη παρουσία της βιομηχανίας, τα βαριά κτίρια που στεγάζουν την έδρα διεθνών οργανισμών ή πολυεθνικών εταιρειών, ενυπάρχει και λειτουργεί στη βελγική γη, με την ίδια ένταση, μια χυμώδης ποίηση δίνοντας, με τα δικά της μέσα, νόημα στην υπόσταση του σύγχρονου ανθρώπου. Αυτή η ποίηση εδρεύει σε κάθε πολιτεία ή πολίχνη, σε κάθε γειτονιά, στα πολιτιστικά κέντρα κάθε κοινότητας. […]. Δεν περνάει ημέρα που να μην γίνονται συναντήσεις για απαγγελίες και παρουσιάσεις ποιητικών κειμένων σε μικρά παραδοσιακά καφενεία, σε λιλιπούτεια θέατρα και καμπαρέ καλλιτεχνών. […]. Και κάτι πιο σημαντικό, ο κοινός άνθρωπος τρέφει ιδιαίτερη εκτίμηση και θαυμασμό για τον ποιητή, που δεν είναι εξόριστος, εκτός των τειχών της πολιτείας.».

   Τι να πεις για την «εντός, εκτός κι επί τ’ αυτά των Τειχών» πολίχνη ή νήσο Κύπρο. Εισήλθαμε, όπως εισήλθαμε, στην Ευρωπαϊκή Ένωση και χαμπάρι δεν πήραμε. Να ’ναι καλά τα λαχανάκια Βρυξελλών, τα ακριβά εστιατόρια κι αρώματα και κάτι άλλα φαιδρά. Στη βελγική σουρεαλιστική περιπέτεια, όμως, επανέρχομαι όπου το κίνημα αποτέλεσε ένα αξιοσημείωτο εργαλείο καταστροφής: άρνηση, σαρκασμός, προσβολή, σαμποτάζ και περιφρόνηση όλων των αξιών.

Η επαρχία Hainaut

Ο Jean Puissant (ιστορικός, σημαντικότατος μελετητής των εργατικών κινημάτων του Βελγίου), ιχνηλατεί με ακρίβεια την κοινωνική και πολιτική ιστορία της επαρχίας του Hainaut από το 1918 μέχρι το 1945. Αυτή η επαρχία έχει στο Βέλγιο μια παράδοση δυναμικών αγώνων, την πιο έντονη και την πιο επαναστατική. Από το 1886, τότε που οι απεργοί έκαψαν τα παλάτια και κακοποίησαν τους αστούς, μέχρι το 1932, χρονιά σημαδιακή για τη μεγάλη κρίση, όπου οι εξεγέρσεις γνώρισαν μια βιαιότητα, άγνωστη ως τότε. Το Εργατικό Κόμμα του Βελγίου είναι πανταχού παρόν κι έχει επηρεάσει την κοινωνική λειτουργία με τους διαφορετικούς του οργανισμούς: αλληλοβοήθειας, ασφαλιστικό σύστημα, κατοικία, κέντρα επικοινωνίας, οργανισμοί νεότητας κ.λπ.. Μια κατάσταση συγγενική με αυτή κάποιων περιοχών της παρισινής περιφέρειας, με τη διαφορά όμως πως στη Γαλλία είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα, που επικρατεί στον κοινωνικό κορμό. Στην επαρχία Hainaut, μεγάλη είναι η αντίθεση ανάμεσα σε μια εργατική τάξη έτοιμη πάντα για ξεσηκωμό και σε μια μειονότητα αστικής προέλευσης, καθολικής και παρακμιακής. Μετά το 1945, αυτή η διπολικότητα της κοινωνίας θα εξασθενήσει αισθητά, με τη γέννηση μιας μεσαίας τάξης και ενός τριτογενούς τομέα, πιο ανεπτυγμένου απ’ ό,τι στο παρελθόν.

Οι δύο υπερρεαλιστικές ομάδες του Βελγίου

Η πρώτη ομάδα, η αποκαλούμενη «Ομάδα των Βρυξελλών» έχει ως πρωταγωνιστή τον χημικό και ποιητή Πωλ Νουζέ, και εμφανίζεται για πρώτη φορά στις 22 Νοεμβρίου του 1924 στις Βρυξέλλες. Το πρώτο της υπερρεαλιστικό μανιφέστο, μιας σειράς που θα ακολουθήσει με τον τίτλο «Αλληλογραφία», εκτός του Νουζέ συνυπογράφουν ο Καμίλ Γκεμάνς και ο Μαρσέλ Λεκόμ. Είναι η εποχή που ο Μπρετόν δημοσιεύει το «Πρώτο Μανιφέστο του Υπερρεαλισμού». Αργότερα, στα υπάρχοντα μέλη θα προστεθούν οι Λουίς Σκουτενέρ και Ιρέν Αμουάρ, Πωλ Ορεμάν, Αντρέ Σουρί και Ε.Λ.Τ. Μεσένς.

   Μια δεκαετία αργότερα, και συγκεκριμένα στις 29 Μαΐου του 1934, ιδρύεται στην πόλη της γαλλόφωνης Βαλονίας του Βελγίου Λα Λουβιέρ το κίνημα «Ρήξη» από τους νεαρούς δικηγόρους Αχιλλέα Σαβέ και Αντρέ Λοράν, που είναι φίλοι από τα φοιτητικά τους χρόνια στη Νομική Σχολή του Ελεύθερου Πανεπιστημίου των Βρυξελλών. Συμμετέχει και ο Αντρέ Παρφοντρί. Πρόκειται για την κορύφωση μιας σειράς ζυμώσεων που έχουν μεσολαβήσει και οι οποίες οδηγούν στη δημιουργία ενός πυρήνα σουρεαλιστικής δραστηριότητας με πρωτοποριακά εικαστικά γεγονότα και παραγωγή πλούσιου καλλιτεχνικού έργου. Κι όλα αυτά σε μια περιοχή που αποτελεί το επίκεντρο της βελγικής εργατικής τάξης. Η ύπαρξη της ομάδας αυτής που συνθέτουν πρωτοπόροι διανοούμενοι θα οδηγήσει αργότερα σ’ αυτό που θα ονομαστεί ως «Υπερρεαλισμός του Αινώ».

   Κι ενώ τον Φεβρουάριο του 1935 ο Αχιλλέας Σαβέ εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Pour cause determine», η ομάδα αποφασίζει να μελετά προλεταριακή, σουρεαλιστική και επαναστατική ποίηση. Στις συνεδρίες συμμετέχει τώρα και ο Φερνάν Ντυμόν, ο οποίος είναι φίλος του Μπρετόν και μοιράζεται τις ίδιες θεωρητικές ανησυχίες. Ο Ντυμόν, το πραγματικό του όνομα είναι Φερνάντ Ντιμουστιέ, ένας λογοτέχνης με ικανότητες θεωρητικής σύνθεσης συμβάλλει καθοριστικά στην προσέγγιση της ομάδας του Αινώ με το σουρεαλιστικό κίνημα. Τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς η ολομέλεια της «Ρήξης» αποφασίζει να προσχωρήσει στο υπερρεαλιστικό κίνημα. Στη συνεδρίαση παραβρίσκεται ως απεσταλμένος της «Ομάδας των Βρυξελλών» ο Ε.Λ.Τ. Μεσένς. Στο πλαίσιο της κοινής τους δράσης συνυπογράφουν την προκήρυξη «Το Μαχαίρι στο Κόκαλο», όπου καταγγέλλεται η αθλιότητα της συμφωνίας Στάλιν-Χίτλερ. Την ίδια χρονιά στη Λα Λουβιέρ η «Ρήξη» διοργανώνει μεγάλη υπερρεαλιστική έκθεση ζωγραφικής. Συμμετέχουν με έργα τους οι Αρπ, Μπράουνερ, Ντε Κίρικο, Κολινέ, Νταλί, Μαρσέλ Ζαν, Κλέε, Ντόρα Μάαρ, Μαγκρίτ, Μεσένς, Μισελέ, Μιρό, Μαν Ρέι, Μαξ Σερβέ και Υβ Τανγί.

   Παράλληλα εκδίδει το πρώτο της περιοδικό με τον τίτλο «Mauvais Temps» στις 26 Οκτωβρίου 1935. Στο τεύχος παρουσιάζουν τον Κωνστάντ Μαλβά, έναν προλετάριο ανθρακωρύχο ποιητή και συγγραφέα της περιοχής Μπορινάζ, που αντιπροσωπεύει τη σοσιαλιστική πτέρυγα της ομάδας.

   Η ομάδα διαλύεται το καλοκαίρι του 1939. Οι διεθνείς εξελίξεις, οι πολιτικές, αισθητικές και ιδεολογικές διαφοροποιήσεις στον πυρήνα της «Ρήξης», οι διαφορετικές προσωπικότητες των πρωταγωνιστών της και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος που πλησιάζει απειλητικά κλείνουν τον πρώτο κύκλο της ιστορικής ομάδας.      

Πηγές

1. «Ο σουρεαλισμός στη βελγική λογοτεχνία», René Andrianne, μτφρ. Πένυ Δαλακούρτη, από το αφιέρωμα στη γαλλόφωνη λογοτεχνία του Βελγίου, περιοδικό «η λέξη», ειδικό τεύχος 102, Μάρτης-Απρίλης 1991, Αθήνα.

2. «Σύγχρονη γαλλική ποίηση του Βελγίου», δίγλωσση ανθολογία, εισαγωγή-μετάφραση Σωτήρης Γ. Τσαμπηράς, εκδ. Πρόσπερος, Αθήνα, Ιούλιος 1991.

3. «Η περίπτωση των υπερρεαλιστών του Αινώ», Γιώργος Γιαννόπουλος, από το αφιέρωμα στον υπαρκτό υπερρεαλισμό, περιοδικό «Ο Φαρφουλάς», πρώτη περίοδος, τχ. 3, Μάρτιος 2003, Πάτρα-Αθήνα.  

Δημοσιεύτηκε στην ομώνυμη στήλη, στο πολιτιστικό ένθετο, «Ηδύφωνο», της ελληνοκυπριακής εφημερίδας, «Η Σημερινή», την Κυριακή 26 Ιουνίου 2016, σελ. 5.