Παντοδάπαισι μεμειχμένα χροίαισιν 11

Ο Οδυσσέας Ελύτης, στο κέντρο της φωτογραφίας, με συμπολεμιστές του στην Πρώτη Γραμμή Πυρός, 1941

Η λειτουργία της προσωπικής και συλλογικής ποιητικής μνήμης

Αναφορά και απαγγελία στο/του δοκίμιο/δοκιμίου του Οδυσσέα Ελύτη «Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος»

   Κυρίες και κύριοι,

η αφορμή για την αποψινή εκδήλωση δόθηκε από τον εικαστικό Σάββα Χριστοδουλίδη, όταν σε ανύποπτο χρόνο με ρώτησε αν είχα υπόψη μου κάποια βιβλία σχετικά με τη «Μνήμη», καθώς μία φοιτήτριά του τού είχε ζητήσει βιβλιογραφία ανάλογη με το θέμα. Ακαριαία μου ήρθε στο νου το δοκίμιο του Οδυσσέα Ελύτη «Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος», μαζί με το «Argumentum» που το ακολουθεί και το επικυρώνει με τον πλέον προσωπικό και συλλογικό τρόπο –και τα δύο κείμενα στοιχειοθετημένα ποιητικά, κατιτίς (ας το εμπεδώσουμε) το ισχυρότερο κι απ’ τις, ας πούμε, αδιάσειστες αποδείξεις μίας ανέκκλητης καταδικαστικής απόφασης για εσχάτη προδοσία κατά τη διάρκεια κρίσιμων εθνικών καταστάσεων. Περιέχεται στο δεύτερο τόμο των πεζών κειμένων, του Ποιητή, των ετών 1972-1992, με τον τίτλο Εν λευκώ, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 1992, σσ. 357-381, κι έως την προαναφερθείσα πρώτη έκδοση, ανέκδοτο. 

   Κακά τα ψέματα, αν κι αυτά είναι που ευδοκιμούν στον τόπο μας, τον Ελύτη δεν τον γνωρίζουμε, δεν τον έχουμε διαβάσει, δεν τον έχουμε πλησιάσει ούτε κατά διάνοια. Αναμασάμε μονάχα οτιδήποτε η τρύπια μνήμη μας, και βιασμένη από τον τελευταίο ελληνικό πόλεμο του 1974, έχει συγκρατήσει από τη χρονιά που του απονεμήθηκε το Νομπέλ Λογοτεχνίας κι εντεύθεν, αφορώντας κυρίως δημοσιεύματα/αφιερώματα του Τύπου, τηλεοπτικές εκπομπές… άντε κι αυτά που μας έχουν διδάξει στα σχολικά εγχειρίδια και κάποια τραγούδια που μελοποίησαν σημαντικοί Έλληνες συνθέτες, κι ίσως κάποια βιβλία του που αγοράσαμε ή μας έκαναν δώρο και σκονίζονται, εν πολλοίς αδιάβαστα μ’ άκοπες τις σελίδες, στις πανάκριβες μεγαλοαστικές βιβλιοθήκες σαλονιών ή γουμάδων ή άκυρων γραφείων. Απ’ εδώ και πέρα, πλήρες σκότος. Αφήνω δε ασχολίαστες τις όποιες ακαδημαϊκές μελέτες και μονογραφίες έχουν γραφτεί γι’ αυτόν και την ποίησή του, μια και το μόνο που μπορούν να προσφέρουν σ’ έναν αναγνώστη και επαγγελματία εραστή της ποίησης είναι σύγχυση κι ίσως μόνιμη σεξουαλική ανεπάρκεια/ανικανότητα ή ακόμη κι ευνουχισμό. Εντούτοις, έχουν Γνώση -συμπεριφορών, πρακτικών, διαπλοκών, περιπλοκών, διαστρεβλώσεων, παρερμηνειών- οι Φύλακες, κι ας φαίνεται πως ό,τι επικρατεί τους διαφεύγει, καθώς εκπέμπουν κωδικοποιημένα ατράνταχτα υπομνήματα, ακατανόητα από την αχόρταγη μάζα ενός χρησιμοθηρικού συρμού, που κατά καιρούς και περιστάσεις αποκαλείται… «κυρίαρχος λαός».

   Έχω πει και στο παρελθόν ότι, ο Ελύτης, έχει δώσει ακλόνητες εξηγήσεις τόσο για/με τον εαυτό του όσο και για/με την ποίησή του, μέσα από τον πεζό/δοκιμιακό/φιλοσοφικό λόγο του, που συμπλέει σε πλήρη αρμονία με το κύριο σώμα των ποιημάτων του. Φυσικά, διάφοροι και διάφορες (αδιάφοροι κι αδιάφορες) μ’ αμφισβήτησαν και μ’ αμφισβητούν. Ας είναι, το θέμα είναι να διευθετείς σωστά τον κίνδυνο και να αδιαφορείς για τις εκάστοτε προκλήσεις των καιρών: απαράβατη εντολή ή πάγια διαταγή τού, ας μου επιτραπεί, «Αρχιστράτηγου» της Ελληνικής Ποίησης/Ποιήσεως. Κι εισάγω αυτόν το χαρακτηρισμό/βαθμό, έτσι για ν’ αποστομώσω τον περιβόητο τεχνοκριτικό και διπλωμάτη, σύγχρονο του Ελύτη, Αλέξανδρο Ξύδη, που έλεγε πως «συμπεριφέρεται ως στρατηγός ενώ δεν είναι παρά ένας ανθυπολοχαγός». Πού να ’ξερε… ο λίγος!

  Το λοιπόν, «Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος» και «Argumentum», ήτοι επιχείρημα, τα κείμενα που με τη βοήθεια του Θεού και του Ελύτη, θα σας απαγγείλω ευθύς αμέσως από κάποιες διευκρινήσεις, κρίνοντας απαραίτητο να σας δώσω για την πλοήγησή σας σ’ ό,τι ακούσετε. Το πεζό κείμενο/δοκίμιο «Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος» εκτείνεται σε μόλις τέσσερις παρά κάτι σελίδες, και ουσιαστικά μας εισάγει στις είκοσι σελίδες του «Argumentum» που το ακολουθεί. Εκεί, μέσα από την απαράμιλλη τεχνική του Ελύτη, επιβεβαιώνεται και ο τίτλος της σύντομης αυτής διάλεξης, «Η λειτουργία της προσωπικής και συλλογικής ποιητικής μνήμης». Συγκρατήστε τις εξής 14 χρονολογίες, και με τη σειρά που τις εκθέτει ο Ποιητής: 1917, 1940, 1941, 1923, 1948, 1960, 1951, 1922, 1943, 1979, 1944, 1965, 1971, 1979. Τις χρονολογίες αυτές, ο Ελύτης, έχει παραθέσει στο αριστερό περιθώριο των τυπωμένων σελίδων, κι αριστοτεχνικά ο λόγος/μνήμη εισέρχεται/εξέρχεται/πισωγυρίζει -όπως σε όνειρο- περιδιαβαίνοντας το συλλογικό δια μέσου του προσωπικού ενσταλαγμένου βιώματος. Ας σταματήσω, όμως, εδώ, κι επιτρέψτε μου να περάσω στην απαγγελία που ίσως σας κουράσει λόγω της έκτασής της. Αξίζει τον κόπο και την υπομονή σας, πιστέψτε με. Μετά το πέρας της ανά γνώσεως, δώστε μου το ελάχιστο του άχρονου/χρόνου να «προσγειωθώ», κι είμαι στη διάθεσή σας για τις όποιες ερωτήσεις ή απορίες ή διαφωνίες ή κρίσεις ή παρεμβάσεις ή ύβρεις σας. Σας ευχαριστώ πολύ.

Κώστας Ρεούσης (Παπαθανασίου)

Λευκωσία, Σάββατο 27 Δεκεμβρίου 2014    

Η σύντομη αυτή διάλεξη ακούστηκε την Τετάρτη 4 Νοεμβρίου 2015 στο «Καφενείο 11», Πειραιώς 27, παλιά Λευκωσία.